Sjeverna Irska je od samog naseljavanja Engleza i Škota na njeno tlo bila mjesto u kome su sukobi česti i neminovni. Dvadeseti vijek je pogotovo vidio eskalaciju etničkog i vjerskog nasilja, između većinski katoličkih republikanaca i većinski protestantskih unionista, koje je kod nas poznato kao „Sjevernoirski sukob“ ili „Nevolje“.
Tri najveća događaja koja su definisala odnose između katoličkih Iraca i protestanata raznih nacionalnosti jesu Božićni ustanak 1916. godine, rat za nezavisnost 1919-1921. godine, kao i „krvava nedelja“ koja se desila 1972. godine.
Krajem osamnaestog i tokom devetnaestog vijeka, irski narod je dobijao sve veći nivo autonomije usled konstantnih pobuna protiv britanske vlasti. Veliki udarac njihovoj daljoj borbi za nezavisnost je bila velika glad u Irskoj, koja je nastala uslijed kontroverzne odluke britanske vlade o izvozu hrane iz Irske u Englesku, uprkos tome što je u Irskoj već vladala glad.
Irska vlada unutar Ujedinjenog Kraljevstva je trebala biti uspostavljena 1914. godine, ali je, uslijed izbijanja Prvog svjetskog rata, zakon koji bi je potvrdio odložen prvo na godinu dana, a nakon toga na više perioda od šest mjeseci. Godine tihog bunta su kulminirale neuspjelim Božićnim ustankom 1916. godine koji je za svoj cilj imao da se konačno uspostavi irska vlada unutar Ujedinjenog Kraljevstva.
Britanska vlada je 1918. godine konačno uspostavila irsku vladu, ali je irski narod u namjeri da kazni Ujedinjeno Kraljevstvo dao ogromnu podršku republikanskoj partiji Sinn Fein, koja je osvojila 46.9% glasova (odnosno 73 od 105 mogućih mjesta u irskom parlamentu, kao i Dom komuna Ujedinjenog Kraljevstva) na teritoriji irskog ostrva.
U skladu sa manifestom partije Sinn Fein, njeni poslanici su bojkotovali Dom komuna, dok su u irskom parlamentu zagovarali nezavisnost irske republike koja bi obuhvatala cijelo irsko ostrvo. 21. januara 1919. godine, irski parlament je donio deklaraciju o nezavisnosti, čime je i zvanično započeo rat za nezavisnost protiv Ujedinjenog Kraljevstva.
Irska republika će 1921. godine izaći kao de-fakto pobjednik rata za nezavisnost, iako neće ostvariti svoj san o „irskoj republici na cijelom irskom ostrvu“. Nakon rata, formirana je takozvana Irska Slobodna Država, koja je postojala kao dominion Britanskog komonvelta od 1922. do 1937. godine, dok je Sjeverna Irska ostala dio Ujedinjenog Kraljevstva.
1937. godine, Republika Irska i zvanično dobija svoj ustav nakon nacionalnog plebiscita i samim tim počinje težnja za ujedinjenjem sa Sjevernom Irskom koja je ostala dio Ujedinjenog Kraljevstva.
Odnosi između Republike Irske i Ujedinjenog Kraljevstva, iako zategnuti, nisu dolazili do usijanja sve do „krvave nedelje“ 1972. godine – kada su britanski vojnici upucali 26 civila tokom protesta protiv „zadržavanja bez suđenja“ (praksa kojom su se služili policija u Sjevernoj Irskoj, kao i britanska vojska prilikom hapšenja potencijalnih pripadnika republikanskih paravojnih formacija). Iako je bilo nereda i nasilja i prije ovog događaja, „krvava nedelja“ se smatra početkom „nevolja“ koje će trajati do 1998. godine.
Ovaj period će vidjeti stvaranje raznih paravojnih formacija, bilo republikanskih, bilo unionističkih i neviđenu brutalnost od koje niti jedna strana nije bježala. Najpoznatije paravojne formacije su Irska republikanska armija i Odbrambena asocijacija Ulstera, koje su stekle međunarodnu „famu“.
Sa dolaskom novog milenijuma, političari su, u nadi da se nasilje jednom zauvijek zaustavi, te 1998. godine osmislili „Sporazum iz Belfasta“, ili kako je u Irskoj i Ujedinjenom Kraljevstvu poznat kao „Sporazum na Veliki petak“ kojem se Sjevernoj Irskoj dala široka autonomija u okviru Ujedinjenog Kraljevstva, dok se Republici Irskoj dala mogućnost da iznosi svoje stavove vezane za Sjevernu Irsku i ostrvo u cjelini.
Sporazum je odobren nakon što je dobio većinsku podršku na referendumu u Sjevernoj Irskoj, kao i nakon što su ustavne promjene u Republici Irskoj, koje su u skladu sa sporazumom podržane na referendumu.
Nakon sporazuma, većina analitičara, kao i političara je smatrala da je irsko pitanje jednom za sva vremena riješeno. Zaista, tako je i izgledalo, dok ideja o Bregzitu nije preplavila javno mnjenje. Iz dubina se ponovo pojavilo pitanje o granici između „dvije Irske“ ili granice između „dva ostrva“, a samim tim, polako se u svakodnevicu vratilo i nasilje.
Suština problema granica koje je Bregzit stvorio jeste u čijoj carinskoj zoni će se nalaziti Sjeverna Irska. Predstavnici unionista u Sjevernoj Irskoj, kao i političari u Velikoj Britaniji, su bili za rješenje da Sjeverna Irska i dalje ostane unutar britanske carinske zone ili kako je britanski premijer Boris Džonson to slikovito rekao: „Samo preko mene mrtvog će biti granice u Irskom moru.“ – rečenica koja će njega, kao i unioniste skupo koštati za nepunih godinu dana.
Sa druge strane, većina građana Sjeverne Irske, kao i politički predstavnici republikanaca u Sjevernoj Irskoj su za to da ona ostane u sklopu carinske zone Evropske unije – kao i što su bili za to da Ujedinjeno Kraljevstvo ostane u sklopu EU (glasavši 55.8% za ostanak, dok je 44.2% glasalo za napuštanje EU). Napuštanje carinske zone EU bi značilo kršenje „Sporazuma iz Belfasta“, odnosno vraćanje fizičke granice između Republike Irske i Sjeverne Irske, što bi zasigurno revoltiralo sve građane koji se i danas zalažu za ujedinjenu Irsku.
Tokom pregovora o napuštanju EU, predstavnici Ujedinjenog Kraljevstva, kao i predstavnici Evropske unije su se dogovorili da je očuvanje sporazuma iz 1998. apsolutni prioritet, te su dvije strane osmislile „protokol o Sjevernoj Irskoj“ koji najkraće rečeno ne vraća fizičku granicu na ostrvu, već postavlja granicu između dva ostrva.
Ovakav potez je, sasvim očekivano, razjario unioniste koji se osjećaju izdanim od strane zvaničnog Londona. Protokol, kao i skandal koji se tiče obnovljivih izvora grijanja je duboko uzdrmao glavnu unionističku partiju DUP – Democratic Unionist Party (Demokratska unionistička partija) koja je za jako kratko vrijeme promijenila tri predsjednika.
Previranje je dovelo do toga da se unutar partije pojave razne frakcije, od kojih su dvije ključne: tvrdolinijaška i umjerena struja. Ove dvije struje su polako počele da napuštaju DUP i da prelaze u druge stranke – tvrdolinijaši su većinom prešli u TUV – Traditional Unionist Voice (Tradicionalni unionistički glas), dok su umjereniji članovi i simpatizeri DUP-a prešli u Alliance Party (Partija Saveza) koja je poznata po tome što želi da premosti više-vjekovni sukob između unionista i republikanaca. Ostalo članstvo koje je nezadovoljno trenutnim stanjem u DUP polako prelazi u UUP – Ulster Unionist Party (Unionistička partija Ulstera).
Nagli pad popularnosti DUP-a, koji je do Bregzita bio neosporno najjača partija u Sjevernoj Irskoj, je doveo do toga da najveća republikanska partija Sinn Fein u svim anketama sada ima prednost od skoro 10% u odnosu na DUP. Izbori u Sjevernoj Irskoj koji se moraju održati najkasnije do 5. maja 2022. godine, po svemu sudeći bi mogli biti sudbonosni. To bi mogli biti izbori na kojima bi prvi ministar, koji je do sada uvijek dolazio iz redova najjačeg, unionističkog DUP-a, mogao doći iz redova republikanskog Sinn Fein-a.
Ovo u kombinaciji sa sve većom popularnošću Sinn Fein-a u Republici Irskoj, kao i sve većoj težnji građana Sjeverne Irske za ujedinjenjem (a samim tim i povratkom u EU) nakon Bregzita nas dovodi do pitanja – da li ćemo vidjeti ujedinjenu Irsku u nekom doglednom vremenskom periodu? Ostaje da vidimo, jer i nedelju dana je dug period u politici.
Mišljenje autora je da je irsko ujedinjenje neminovnost, iako to ne znači da će se desiti relativno brzo. Demografski trendovi ukazuju na to da sve više mladih ljudi podržava ideju irskog ujedinjenja što iz pragmatičnih razloga (članstvo u EU), to iz ideala koje su naslijedili ili prihvatili, dok sve manji broj ljudi svih uzrasta podržava unionizam, odnosno ostanak Sjeverne Irske u Ujedinjenom Kraljevstvu, posebno nakon Bregzita.
Mirko Miličić
Student Elektrotehničkog fakulteta
Naslovna fotografija: commons.wikimedia.org