Protestantizam – od reformacije do racionalizacije
Termin protestantizam je u upotrebi od 16. veka i definiše se kao široki raspon teoloških i socijalnih vidova organizacije. Koreni protestantizma leže u reformaciji Evrope, odnosno u stavovima i pobuni većeg broja vladara, plemića i građana, pre svega nemačkih država, koji su se u ime Luterove vere pobunili protiv odluka Karla V Habzburškog, velikog zaštitnika Svete stolice. Protestantizam je u svom začetku predstavljao reakciju na određene pojave unutar Katoličke crkve i zamišljen je pre svega kao pokret koji će reformisati crkvu iznutra. Protestantizam je pojava, koja je sa današnje tačke gledišta bila neophodna tadašnjem društvu, pre svega Zapadnoj Evropi i kao takav je nezaustavljivo pokrenuo društvene procese koji traju do današnjih dana. O tim procesima i pojavama će biti više reči u daljem tekstu.
Da bismo shvatili protestantizam, moramo da shvatimo okolnosti i događaje koji su prethodili samoj pojavi. U Evropi srednjeg veka je besnela kuga koja je svoj vrhunac doživljavala od 1347. do 1351. godine. Zbog velike smrtnosti koju je sejala crna smrt, a po određenim procenama reč je o 75 do 200 miliona umrlih, odnosno trećini tadašnje evropske populacije, mnogi su verovali da je reč o Božijoj kazni. U takvoj atmosferi, narod je očekivao odgovore od crkve, koji su izostali iz razloga nemogućnosti racionalnog objašnjenja u datom trenutku, što je rezultiralo razočarenjem u crkvene velikodostojnike i crkvu kao instituciju.
Takođe, u periodu od 1337-1453. godine trajao je Stogodišnji rat između Francuske i Engleske, koji je bitno uticao na način ratovanja i državnu organizaciju. Stogodišnji rat je ubrzao proces transformacije Francuske iz feudalne monarhije u centralizovanu državu, što je podrazumevalo i centralizovanu državnu blagajnu. Vladarima je bilo u interesu da se otrgnu iz zagrljaja Svete stolice, odnosno da podanike u pogledu poreza i nameta vežu za sebe i državnu kasu.
Na protestantizam je uticao i raskol u zapadnom hrišćanstvu od 1378-1417. godine koji se pre svega ogledao u političkom uticaju i borbi između rimskih i francuskih papa. Takođe, za reformaciju je od značaja pad Carigrada 1453. godine, kao i Rat ruža koji je okončan 1485. godine i koji je nagovestio velike društvene promene u Engleskoj, koje su se ogledale u slabljenju moći plemstva i jačanju drugih staleža, pre svega trgovačkog.
Posmatrajući globalne događaje, kao i dekadenciju i raskoš papa i ostalih verskih velikodostojnika, protestantizam se nametao kao logična pojava i očekivano rešenje. Porezi za crkvu, porezi za ratove, porezi na kolevku i konkubinu, kao i drugi nameti su samo podizali sveopšte nezadovoljstvo građana. Zauzvrat, crkva je kao odgovor na amoralno ponašanje svojih podanika davala oprost grehova, odnosno indulgenciju. Visoku cenu otkupa grehova su mogli da plate samo najviši slojevi društva, dok siromašno stanovništvo nije videlo izlaz iz životne tame. Iz ponašanja predstavnika crkve sticao se utisak da je samo život klerika bitan. Ostale profesije su bile zanemarene. Novac se ulagao najviše u crkvu, crkvene posede i umetnost pod kontrolom Svete Stolice. Crkva je bila prilično zatvorena za običan narod. Dominirali su rituali, relikvije, dok su mise služene na latinskom jeziku. Od građana se zahtevalo da bespogovorno slušaju papu i biskupe na svojim teritorijama. Takvo stanje u društvu i crkvi je bilo plodno tlo za pobunu i početak reformi.
Glavni ideolog i pokretač reformacije je bio Martin Luter ( 1483-1546 ), vođa, sveštenik i profesor moralne filozofije. Luter je jedan od najfascinantnijih hrišćanskih vođa čiji su karakter i karijera puni kontrasta. Robert Tjudur Džons u svom delu „Protestanstska reformacija“ je konstatovao da je Luter seljačkog porekla, ali da se njegov glas čuo do knezova, kao i da se zalagao za slobodu, a da je istovremeno godinama bio vezan za svakodnevnu rutinu. Luter se pre svega zalagao za suzbijanje uticaja Svete Stolice, vraćanje morala u svakodnevni život i eliminisanje instituta indulgencije. Poseban akcenat je stavljen na obrazovanje, kao i na socijalnu pomoć nižim slojevima društva. Manastiri su se zatvarali, a njihova imovina se koristila za opšte dobro. Na taj način uticaj biskupa se smanjivao i više nije bilo potrebno postojanje sveštenika koji bi bio posrednik između vernika i Boga. Takođe, sklapani su savezi sa lokalnim vladarima, jer su se interesi vlasti i crkve preplitali. Vernici su se podsticali da se okreću svom domu, porodici, ličnom usavršavanju i sopstvenom radu. Ono što je predstavljalo prekretnicu jeste prevođenje i štampanje Svetog pisma na narodne jezike. Na taj način, Sveto pismo je postalo razumljivije i dostupnije širim masama. Na taj način veru su mogli da tumače i laici. Na dalekom i izolovanom Islandu, prva knjiga koja je štampana na islandskom jeziku upravo je bila Sveto pismo.
Zahvalnost za brzo širenje po evropskom kontinentu, a kasnije i van granica Evrope, protestantizam duguje propovedanju. Propovedanje je predstavljalo novu formu izlaganja Svetog pisma. Svaka propoved je imala za cilj da približi laiku veru i da probudi u njemu određene emocije. Značaj propovedanja i uticaj propovednika u određenim društvima se zadržao do današnjih dana. Najbolji primer u današnjici jeste uticaj evangelističkih propovednika na pripadnike evangelističke zajednice u Sjedinjenim američkim državama. Pripadnici evangelističke zajednice predstavljaju biračko telo koje je tradicionalno naklonjeno Republikanacima u Sjedinjenim Američkim Državama i čine 17 % američke populacije. Koliki je značaj propovedanja u Sjedinjenim državama vidimo u postojanju televizijskih kanala koji po čitav dan prenose propovedi.
Možemo da zaključimo da je Reformacija utabala put protestantizmu, koji je dalje stvorio preduslove za industrijsku revoluciju i razvoj kapitalizma. Veliki Maks Veber je u svom delu „Protestantska etika i duh kapitalizma“ izveo zaključak da je astetski protestantizam bio jedan od glavnih faktora povezanih sa usponom kapitalizma, birokratijom i racionalno-pravnom državom-nacijom. Protestantizam nema toliki značaj u duhovnom smislu, koliko je njegov značaj u društvenom i civilizacijskom smislu. Protestantizam je rešavao kulturne, obrazovne, socijalne i ekonomske probleme, a u isto vreme je porodicu, čovekovu slobodnu volju i državu kao autoritet stavio na pijedestal.