Indija i Pakistan na geopolitičkom planu predstavljaju svojevrsne sijamske blizance, koji su isuviše slični da bi mogli jedan bez drugoga, ali ih međusobne razlike drže u večitom klinču, održavajući tako jedan od najdugotrajnijih planetarnih konflikata sa potencijalom za globalnu eskalaciju. Ključna tačka sporenja dve države je svakako provincija Kašmir, koju Indija i Pakistan dele, a posebnu dimenziju ovom konfliktu daje činjenica da obe države spadaju u red nuklearnih sila, čime se u izvesnoj meri veliki disparitet u veličini, te ekonomskoj i svakoj drugoj moći dve države dovodi u ravnotežno stanje.
Osnovni podaci govore o značajnoj nesrazmeri između dve posmatrane države. Indija je teritorijom oko četiri puta veća od Pakistana, dok sa nekih 1,350,000,000 stanovnika Indija na listi najmnogoljudnijih zemalja daleko iza sebe ostavlja Pakistan čija populacija broji blizu 220,000,000 ljudi. Po ukupnom iznosu bruto društvenog proizvoda, obračunatom kroz kupovnu moć, indijska ekonomija je oko devet puta veća od pakistanske, dok je posmatrano po glavi stanovnika ekonomska nadmoć Indije manje izražena i odnos je 7,200 prema 5,700 dolara. Nacionalna valuta se u obe države zove rupi, a zanimljivo je da obema državama najvećeg izvoznog partnera predstavljaju SAD, dok najviše robe uvoze iz Kine. U obe države zvanični jezik je engleski, uz hindi u Indiji, odnosno urdu u Pakistanu. Hindi, koji u Indiji govori kao maternji 25% stanovništva je zapravo međusobno razumljiv sa urduom, koji kao maternji u Pakistanu govori svega 8% ljudi, i mnogi ih smatraju jednim jezikom koji razdvaja samo različito pismo. Upravo velika jezička raznolikost uslovljava to da se u obe države engleski redovno koristi u radu parlamenata, izvršne vlasti, pravosuđu, kao i unutar poslovne i akademske zajednice.
Posmatrajući demografiju, uočava se da su obe države prilično heterogene u etničkom smislu, dok se za Indija to može reći i kada je u pitanju konfesionalna struktura. Oko 45% stanovnika Pakistana su etnički Pendžapci, 15% su Paštuni, pripadnici nacije koja čini relativnu većinu stanovnika u Avganistanu, otprilike toliko ima i etničkih Sindija, dok su relativno brojne i zajednice Sarajkija, Muhadžira i Baloča. Preko 96% stanovnika Pakistana pripada islamu, dok se procene ukupnog broja pripadnika šiitske škole islama među pakistanskim muslimanima kreću u širokom rasponu od 5% do 20%. Popis stanovništva u Indiji ne pruža podatke o etničkoj ili rasnoj pripadnosti, ali se grubo posmatrano može reći da oko tri četvrtine stanovništva ima severnoindijsko (indo-arijevsko), a petina južnoindijsko (dravidsko) nasleđe. Oko 80% stanovnika Indije pripada širokom verskom sistemu hinduizma, oko 15% su muslimani, dok hrišćani čine nešto iznad, a siki ispod 2% populacije. Ipak, važno je napomenuti i to da je manjinska zajednica muslimana u Indiji sa svojih blizu 200,000,000 pripadnika u apsolutnoj vrednosti gotovo izjednačena sa stanovništvom Pakistana. Preko 16% stanovništva Indije čine pripadnici Dalita, najniže kaste koja je i dalje izložena visokom nivou socijalne isključenosti, uprkos striktnoj zabrani diskriminacije po kastinskoj pripadnosti koja je ugrađena u ustav Indije, te brojnim merama afirmativne akcije koje podrazumevaju garantovana mesta za pripadnike najniže kaste u obrazovnim ustanovama, kao i političkim i upravnim organima.
Razdvajanje i politički razvoj
U istorijskom smislu, moderna Indija i Pakistan nastaju nakon disolucije Britanskog Radža (Britanske Indije) 14/15. avgusta 1947. godine na Dominion Indije i Dominion Pakistana. U veoma komplikovanom sistemu koje su ispostavile britanske vlasti, uoči disolucije je na Potkontinentu funkcionisalo 17 provincija pod direktnom kontrolom krune, kao i preko 500 zavisnih kneževina, koje su uživajući različite stepene autonomije priznavale vlast britanskog suverena (Burma i Cejlon su ranije izdvojeni kao zasebne kolonije). Nad 175 najvećih kneževina je sizerenstvo u ime britanskog monarha sprovodila vlada Britanske Indije pod vođstvom vicekralja, dok su ostale manje kneževine bile podložne guvernerima provincija. Ove kneževine su pokrivale oko 40% procenata teritorije Britanskog Radža. Razdvajanje Indije i Pakistana je sprovedeno po prevashodno religijskom ključu, tako što je od dominantno muslimanskih provincija na krajnjem zapadu i krajnjem istoku Radža formiran Pakistan, dok je od preostalog, većeg dela teritorije, kojim dominira hindu populacija, stvorena moderna Indija. Tom prilikom je 11 provincija priključeno novostvorenoj Indiji, tri Pakistanu, dok su preostale tri provincije (Pendžab, Bengal i jedni malim delom Asam) podeljene između dve države. Zavisnim kneževinama je ostavljena mogućnost da se same odluče kojoj će se državi priključiti i proces njihovog inkorporiranja u Indiju, odnosno Pakistan, je potrajao narednih nekoliko godina. Samo razdvajanje je propraćeno brojnim neredima i oružanim okršajima, u kojima je život izgubilo oko milion ljudi (procene variraju od nekoliko stotina hiljada do čak dva miliona), a 10-12 miliona ljudi je raseljeno preko novostvorene granice.
Prilikom razdvajanja, ključnim se pokazao problem velike zavisne kneževine Kašmir, na krajnjem severu Britanskog Radža. Vladar Kašmira, maharadža Hari Sing, pripadnik hindu religije, je isprva zatražio da njegova kneževina, u kojem je većinu činilo muslimansko stanovništvo, dobije status zasebne države, potpuno nezavisne bilo od Indije ili Pakistana. Međutim, visok stepen nepoverenja između muslimanske i hindu zajednice, kao i novostvorenih vlasti u Islamabadu i Delhiju, je doveo po pokušaja Pakistana da nasilno preuzme kontrolu nad Kašmirom, nakon čega je vladar doneo odluku o pristupanju Indiji. U ratu koji je usledio, teritorija Kašmira je efektivno podeljena između Indije i Pakistana, dok je kasnije jedan manji, uglavnom nenaseljen deo teritorije zauzela Kina.
Prve dve i po godine nakon disolucije Britanskog Radža, Indija će funkcionisati kao nezavisni dominion pod vrhovnom vlašću britanskog monarha, koga predstavlja generalni guverner, ali bez prethodno uobičajene titule vicekralja. Nakon stupanja na snagu ustava u januaru 1950. Indija postaje demokratska republika, a kasnijim amandmanima će u najvišem pravnom aktu biti potvrđen i sekularni karakter države.
Prvih godina nakon sticanja nezavisnosti, u Indiji će se voditi velika politička borba za integraciju države, u kojoj će ključnu ulogu imati prvi predsednik vlade Džavaharlal Nehru i njegov zamenik Valabhai Patel, kao i predsednik države Radžendra Prasad. Dugogodišnji vođa pokreta za nezavisnost Indije Mohandas (Mahatma) Gandi, čijom bogatom biografijom se u ovom formatu nećemo baviti, se nije prihvatio nijedne državne funkcije, ali je u javnosti aktivno zagovarao prestanak religijski inspirisanog nasilja i pomirenje sa Pakistanom. Upravo ta vrsta aktivizma će „čoveka velike duše“ (Mahatmu, kako ga je prozvao veliki pesnik Rabindranat Tagore) i koštati života, koji je izgubio 1948. u atentatu koji je izvršio jedan hindu nacionalista.
Nesumnjivo najznačajniju političku ličnost moderne Indije predstavlja Džavaharlal Nehru, koji će voditi indijsku vladu od sticanja nezavisnosti sve do svoje smrti 1964. g, a njegova Kongresna partija će biti vodeća stranka vlasti tokom 54 od ukupno 72 godine postojanja savremene indijske države. Na unutrašnjem planu, Kongresna partija je sprovodila socijalističku politiku, baziranu na petogodišnjim privrednim planovima, industrijalizaciji, kao i osnaživanju žena, te marginalizovanih grupa, negujući vrednosti sekularnog nacionalizma, dok se na spoljnom planu držala politike Pokreta nesvrstanih, sve do 70-ih kada se bliže vezuje za Sovjetski Savez.
Džavaharlal Nehru će biti i osnivač političke dinastije Nehru-Gandi, budući da će ga na čelu vlade naslediti ćerka Indira Gandi[1][2] (na čelu vlade 1966-77. i 1980-84.), a nju njen sin Radživ Gandi (premijer 1984-89.). Radživova supruga Sonja Gandi će voditi Kongresnu partiju od 1998. do 2017, kada će je nakratko zameniti sin Rahul Gandi, praunuk Džavaharlala Nehrua, da bi se na čelo stranke vratila 10. avgusta 2019.
Početkom 90-ih godina XX veka, Indija kreće u pravcu ekonomskih reformi neoliberalnog tipa po modelu Svetske banke i Međunarodnog monetarnog fonda, sprovodeći privatizaciju i podstičući direktne strane investicije. Ove mere su doprinele snažnom rastu bruto društvenog proizvoda Indije, ali sa druge strane nisu u dovoljnoj meri odgovorile izazovu smanjenja još uvek veoma izražene socijalne nejednakosti.
Pakistan će u formi dominiona, pod formalnom vlašću britanskog monarha funkcionisati sve do donošenja ustava 1956. godine, kojim se ustanovljava kao potpuno nezavisna islamska republika. Međutim, o važnoj ulozi političkog islama još u ranom formativnom periodu Pakistana, nasuprot sekularizmu u Indiji, svedoče rezolucije parlamenta u Islamabadu iz 1949. po kojima „suverenitet nad čitavim univerzumom“ pripada Gospodu. Uostalom, i samo ime Pakistana, osim što predstavlja akronim sastavljen od početnih slova imena pet najvećih regija, ujedno znači i „zemlja čistih (muslimana)“.
Najznačajnija ličnost u pokretu za nezavisnost Pakistana nesumnjivo je bio Muhamed Ali Džina, koji će preuzeti mesto prvog generalnog guvernera 14. avgusta 1947, ali će svega godinu dana kasnije preminuti od tuberkuloze. On se do danas smatra ocem nacije, a dan rođenja Muhameda Ali Džine se proslavlja kao nacionalni praznik.
Prve dve decenije u istoriji Pakistana će biti obeležene političkom borbom za integraciju zemlje, što Islamabadu nikada do kraja neće poći od ruke. Podeljen na istočni i zapadni deo države, međusobno udaljen hiljadama kilometara, Pakistan se našao i pred izazovom kako da pomiri brojne etničke i političke rascepe u društvu. Već od 50-ih godina jača bengalski nacionalizam u Istočnom Pakistanu, a stvar se dodatno komplikuje pobedom komunističkih partija u tom delu države, što će konačno rezultovati Ratom za nezavisnost Bangladeša 1971. godine. Pored toga, politička istorija Pakistana će biti obeležena snažnom ulogom vojske, koja je u potpunosti preuzimala vlast od demokratskih institucija u više navrata, prvo 1958-71, te 1977-88 i 1999-2007.
Na spoljnopolitičkom planu, Pakistan će tokom Hladnog rata razvijati čvrste veze sa Sjedinjenim Američkim Državama, a uloga Islamabada će posebno porasti u očima Vašingtona tokom sovjetske intervencije u Avganistana 1979-89. Moćna pakistanska Međuresorna obaveštajna služba (Inter-Services Intelligence, ISI) je, skupa sa američkom CIA, odigrala važnu ulogu u snabdevanju mudžahedina u Avganistanu, a pružala je i podršku tzv. Armiji Bosne i Hercegovine tokom građanskog rata u BiH. Sve vreme prisutne, od početka 70-ih godina posebno jačaju veze Pakistana sa Narodnom Republikom Kinom, kojoj Pakistan služi kao kontrateg strateškom rivalu Indiji, ali i kapiju prema islamskom svetu u celini. Upravo je Pakistan odigrao posredničku ulogu prilikom istorijske posete američkog predsednika Niksona NR Kini 1972, kojom je sprovodena Kisindžerova strategija triangulacije, Peking se politički udaljio od SSSR i stekao legitimaciju na Zapadu.
Ratovi
Indija i Pakistan su vodili tri međusobna rata, kao i mnoštvo ograničenih sukoba. Svi okršaju, sa izuzetkom rata iz 1971. godine vođeni su upravo oko Kašmira, koji ostaje stalna tačka sporenja dve države. Tokom prvog rata, koji je vođen od kraja 1947. do početka 1949. Indija je zauzela oko dve trećine Kašmira i pretrpela preko 1,000 žrtava, dok je na strani Pakistana poginulo 6,000 ljudi. Drugi rat između dve države je izbio 1965. g. nakon pokušaja Pakistana da podstakne pobunu lokalnog muslimanskog stanovništva u Kašmiru. Iako je trajao svega 17 dana u avgustu i septembru 1965, rat je odneo veliki broj žrtava (oko 3,000 na pakistanskoj i 3,800 na indijskoj strani) i tokom njega je viđena do tada najveća tenkovska bitka nakon Drugog svetskog rata. Rat je završen bez značajnijih teritorijalnih promene, intervencijom međunarodne zajednice, u momentu kada je Indija imala premoć na terenu, a Pakistanu pretio odlučan poraz.
Treći rat između Indije i Pakistana vođen 1971. je zapravo predstavljao poslednju fazu Rata za nezavisnost Bangladeša koji je počeo u martu 1971. godine. Suprotstavljenost između teritorijalno nepovezanih delova Pakistana je dospela u žižu nakon izbora održanih 1970, na kojima je apsolutnu većinu dobila partija iz Istočnog Pakistana, kojoj je pak onemogućeno da preuzme vlast. Takav razvoj situacije je podstakao bengalski nacionalizam i pobunu u Istočnom Pakistanu, koju su vojno nadmoćne snage Zapadnog Pakistane pokušale da suzbiju kampanjom terora, koja se danas uglavnom karakteriše kao genocid, tokom kojeg je usmrćeno između 300,000 i 3,000,000 ljudi, a između 200,000 i 400,000 žena je sistematski silovano. U decembru 1971. u rat se uključila Indija na strani Istočnog Pakistana i za svega 13 dana odlučno porazila snage Zapadnog Pakistana, zarobivši pritom preko 90,000 pripadnika pakistanske vojske. Rat je završen proglašenjem nezavisnosti Bangladeša, koji se našao u političkoj orbiti Indije.
Među brojnim manjim oružanim sukobima koji su usledili, izdvaja se Kargilski rat vođen tokom proleća i leta 1999. godine. Naime, pakistanske snage su u zimu 1998-99. zauzele niz privremeno napuštenih indijskih vojnih ispostava na planinskom lancu Kargil u Kašmiru. Direktni sukob je izbio tek u maju 1999. kada su Indijci pokušali da se vrate na svoje položaje i otkrili da su zaposednuti od strane Pakistana. U oštrom obračunu koji je usledio, Indija je povratila veći broj ispostava, a preostale je Pakistan napustio pod pritiskom međunarodnog faktora. Kargilski rat se izučava kao primer rata vođenog na velikim nadmorskim visinama od preko 5,000 metara, ujedno je i redak primer direktnog vojnog sukoba dve država koje su u tom momentu već predstavljale nuklearne sile.
Naime, Indija je svoju prvo probu nuklearne bombe izvela još 1974. godine, nakon čega je i Pakistan ubrzao svoj nuklearni program, koji će rezultirati prvim testovima nuklearnog oružja u maju 1998. godine. Do danas, obe države su značajno razvile svoje nuklearne kapacitete. Indija poseduje kapacitete tzv. nuklearne trijade, tj. mogućnost lansiranja nuklearnog projektila sa kopna, mora i iz vazduha i poseduje 130-140 bojevih glava. Pakistan se nalazi u završnoj fazi ovladavanja kapacitetom nuklearne trijade, uz nepotvrđene tvrdnje o mogućnosti lansiranja nuklearnih projektila sa brodova, i poseduje 150-160 bojevih glava. Za razliku od Indije, koja se u svojih strategijskim i doktrinarnom dokumentima pridržava politike „drugog udara“, po kojoj neće prva upotrebiti nuklearno naoružanje, politika Pakistana podrazumeva upotrebu nuklearnog oružja čak i u slučaju napada druge strane isključivo konvencionalnim naoružanjem, čime se na strategijskom planu ujednačavaju nesrazmerni vojni kapaciteti dva suparnika. Ono što posebno zabrinjava celokupnu svetsku javnost je to što bi po nekim naučnim studijama, nuklearni sukob Indije i Pakistana pod određenim klimatskim uslovima mogao da ugrozi opstanak ljudi na čitavoj planeti.
Poslednji veći obračun Indije i Pakistana dogodio se u februaru 2019. godine. Naime, islamistička grupa Džaiš-e-Mohamed, koja sprovodi operacije sa teritorije pod kontrolom Pakistana, je 14. februara sprovela samoubilački napad u delu Kašmira pod indijskom kontrolom, u kojem je poginulo preko 40 indijskih vojnika. U znak odmazde, Indija je 26. februara sprovela vazdušni napad na položaje pomenute terorističke organizacije duboko unutar teritorije pod kontrolom Pakistana. Već sledećeg dana, vazduhoplovstvo Pakistana je odgovorilo napadom na područje pod kontrolom Indije, prilikom čega je došlo do žestokog okršaja dve avijacije i po nekim tumačenjima, najmasovnijeg lovačkog obračuna, tzv. „dogfajta“ još od vremena Drugog svetskog rata. Pakistanski lovci su tom prilikom oborili najmanje jedan avion indijskog vazduhoplovstva i zarobili pilota koji je uspeo da se spasi katapultiranjem, a koji je nakon nekoliko dana propitivanja vraćen Indiji.
Kašmir se ponovo našao u fokusu svetske javnosti početkom avgusta 2019. kada su centralne vlasti donele odluku o oduzimanju specijalnog autonomnog statusa koji država Džamu i Kašmir uživa unutar Indije. Ovo je dovelo do žestoke reakcije Pakistana na političkom planu, ali i do nestabilnosti u samom indijskom delu Kašmira, u kojem je pritvoren čitav niz lokalnih političara i aktivista, dok je širom teritorije te savezne države raspoređen značajan broj pripadnika bezbednosnih snaga.
Budućnost odnosa Indije i Pakistana se mora sagledavati kroz prizmu odnosa globalnih sila. Tradicionalni prijatelj Pekinga, Pakistan postaje sve važniji saveznik Kine u okviru njenog mega-projekta Pojas i put, čiji se možda najznačajniji segment odnosi na premošćavanje Himalaja i izgradnju putnih i železničkih koridora preko teritorije Pakistana, do njegovih luka na Arabijskom moru, čime Peking realizuje strategiju zaobilaženja Indije. Isto tako, kao država koja u sve većoj meri realizuje svoje enormne potencijale, Indija postaje sve važnija karika u lancu država kojima Sjedinjene Američke Države nastoje sprovesti obuzdavanje Kine, te stoga sve češće Istočnu Aziju strategijski posmatraju kao deo šireg regiona Indo-Pacifika, koji se proteže od Karačija do Kamčatke. Imajući u vidu ovaj globalni kontekst, kao i dugu istoriju suprotstavljenosti Indije i Pakistana, te konflikt u Kašmiru za koji je teško naći bilo kakvo održivo i obostrano prihvatljivo rešenje, sva je prilika da će dve države još dugo ostati zagrljene u večitom klinču, a čitav svet u strahu od novog velikog sukoba dve nuklearne sile.
- Muž Indire Gandi, Feroze Gandi, nije bio u srodstvu sa Mahatmom Gandijem. Potomak Persijanaca koji su se naselili u indijsku provinciju Gudžarat tokom VII veka, Feroze je bio sledbenik zoroastrijanske religije, ali su tokom venčanja sa Indirom poštovani hindu običaji. ↑
- Indira Gandi je ubijena u atentatu koji su izvršila dvojica njenih telohranitelja Sika, sledbenika pokreta za stvaranje nacionalne države Sika na prostoru indijskog i pakistanskog Pendžaba. Atentat su sledili komunalni nemiri sa karakterom pogroma nad Sikima, posebno u predgrađima prestonice Delhija, u kojima je život izgubilo između 8.000 i 17.000 pripadnika ovog naroda. ↑