1. Osnivanje specijalizovaih veća i specijalizovanog tužilaštva
Specijalizovana veća i specijalizovano tužilaštvo osnovani su Zakonom o specijalizovanim većima i specijalizovanom tužilaštvu koji je parlament tzv. Kosova*[1] doneo dana 03. avgusta 2015. godine ( u daljem tekstu Zakon). [2]
Donošenju Zakona prethodila je ratifikacija sporazuma putem Zakona o ratifikaciji međunarodnog sporazuma ( „Razmena pisama „) koji je skupština tzv. Kosova* usvojila u aprilu mesecu 2014. godine. [3]
Budući da Ustav tzv. Kosova* nije sadržao odredbe na osnovu kojih bi se omogućilo osnivanje Specijalizovanih veća i specijalizovanog tužilaštva usvajanju zakona prethodila je izmena Ustava tzv. Kosova*, usvajanjem amadmana i unošenjem u Ustav člana 162 kojim se otvorio put za dalje zakonsko regulisanje pitanja osnivanja Specijalne komore i Kancelarije specijalnog tužioca u okviru pravnog sistema tzv. Kosova*. [4]
Specijalizovana veća i specijalizovano tužilaštvo deo su sudskog sistema tzv. Kosova*, sa privremenim sedištem u Holandiji. Naime sporazumom od 15.februara 2016. zaključenim između tzv. Kosova* i Kraljevine Holandije sedište Specijalizovanih veća i specijalizovanog tužilaštva izmešteno je u Holandiju kao kao zemlju domaćina i locirano je u Hagu. Navedenim sporazumom detaljno je regulisan položaj Specijalizovanih veća u zemlji domaćinu, koji defakto predstavlja eksteritorijalni organ tzv. Kosova*, na koji se primenjuju zakoni matične države u pogledu uređenja, sistematizacije, načina finansiranja. [5]
1.1. Povod za osnivanje
Direktan povod za osnivanje Specijalizovanih veća i specijalizovanog tužilaštva bio je izveštaj Dika Martija o istrazi povodom trgovine organima. U svojim memoarima Karla Del Ponte bivši tužilac Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju iznela je podatke o zločinima Oslobodilačke vojske Kosova ( OVK) na Kosovu i Metohiji. Ona u memoarima opisuje desetine događaja, između ostalog:
„Dolaze nam podaci da su lideri OVK u toku 1998. i 1999. godine zarobili na stotine Srba i Roma, kosovskih Albanaca i pripadnika drugih etničkih grupa. Neki od zarobljenika su držani u logorima-štalama, neki su mučeni i ubijeni, a jedan dio je jednostavno nestao.
Tužilaštvo je došlo do informacija da su pripadnici OVK koristili silu i zastrašivanje da bi natjerali Rome i Srbe da napuste svoje kuće i sela, a oni koji su ostali su ubijeni. Takođe smo dobili podatke da je OVK koristila zarobljenike kao ljudski štit.
Stizale su i vijesti o masovnim ubistvima na obali jednog jezera, o transportu zatvorenika i tijela ubijenih u susjednu Albaniju….
Nakon mog dolaska u Prištinu u novembru 1999. godine, Nataša Kandić je predala Tužilaštvu izvještaj u kojem su identifikovane 593 nestale osobe. Ti Srbi, Romi, Crnogorci i Muslimani su nakon 12. juna 1999. godine, kada su na Kosovu razmještene snage KFOR-a, jednostavno nestali.
Načini na koje su ovi ljudi nestajali bili su čudni. Ukazivali su na to da se nije radilo o uobičajenim odmazdama koje se dešavaju nakon sukoba. Najveći dio nestalih poticao je iz oblasti gdje nisu zabilježene velike borbe……….“[6]
U predmetima koji su se odnosili na trgovinu organima Karla Del Ponte u svojim memoarima navodi:
„Nakon toga, predstavnici i istražitelji UNMIK-a su Tužilaštvu proslijedili informacije koje su dobili od pouzdanih novinara, koji su tvrdili da su kosovski Albanci u proljeće i leto 1999. godine kamionima transportovali otete osobe u sjevernu Albaniju. Te osobe su prvo bile zatvorene u barakama u okolini gradova Kukes i Tropoje. Prema izjavama novinara, dio zarobljenika – mlađih i fizički jačih – nije bio maltretiran.
Ti ljudi su bili dobro hranjeni, ljekari su ih redovno pregledali, da bi nakon toga bili prebačeni u Burrell i okolinu, između ostalog i u jednu baraku koja se nalazila iza jedne „žute kuće“. Novinari su tvrdili da je u jednoj od soba te „žute kuće“ bila operaciona sala, gdje su hirurzi zatvorenicima oduzimali organe. Ti organi su, zatim, po svjedočenju novinara, slani, preko aerodroma Rinas kod Tirane, u hirurške sale po inostranstvu, gdje su bili transplantirani pacijentima koji su za te organe platili.
Jedan od ljudi koji su nam te informacije dali je lično učestvovao u jednom od transporta organa na aerodrom Rinas. Nekim žrtvama je oduziman samo jedan bubreg.
Nakon operacije žrtve su držane u baraci, do momenta kada bi im bili oduzeti i drugi vitalni organi. Tako da su neki od tih ljudi unaprijed znali šta ih čeka i – prema svjedočenju – molili čuvare da ih ubiju odmah. Među zatvorenicima su bile i žene, otete na Kosovu, u Albaniji, Rusiji i drugim okolnim zemljama.
Neki svjedoci su tvrdili da su lično učestvovali u ukopavanju tijela ubijenih u dvorištu „žute kuće“ ili na obližnjem groblju. Prema tvrdnji svjedoka, te operacije uzimanja organa su se vršile uz znanje i saradnju viših oficira OVK. Istražitelji Suda su utvrdili da su informacije dobivene od novinara koherentne i da potvrđuju ono sto je Sud direktno utvrdio.
„Materijal Suda doduše ne sadrži konkretne podatke vezane za Albaniju, ali izjave svjedoka i drugi materijal koji posjedujemo potvrđuje i dopunjava navedene podatke“, stoji u jednom izvještaju vezanom za ovaj slučaj.
Svi oni koje su svjedoci naveli kao osobe držane u kampovima u Albaniji u toku ljeta 1999. godine, bili su vođeni kao nestale osobe i nikada nisu pronađeni. Preporuke su bile jasne:
„Imajući u vidu ekstremno tešku prirodu ovih slučajeva, činjenicu da nijedno tijelo tih žrtava OVK nije pronađeno na Kosovu i imajući u vidu da su ti zločini počinjeni od strane jedinica kojima je komandovao srednji i visoki kadar OVK, ovaj slučaj mora biti istražen temeljno i precizno od strane profesionalaca i stručnjaka“.
Istraživanje zločina OVK je bilo mnogo komplikovanije nego istraživanja koja smo vodili u ostatku bivše Jugoslavije. U junu 1999. godine Kosovo nije imalo vlastitu policiju, a NATO i UNMIK su nerado pristajali da obavljaju tu funkciju.
Kosovski zvaničnici nisu imali dovoljnu moć na Kosovu da bi stručnjacima Suda mogli da pomognu da dođu do dokaza i svjedoka. Jako mali broj Albanaca na Kosovu je bio spreman da svjedoči ili da dá informacije o zločinima počinjenim od strane OVK, a i taj mali broj je morao da bude zaštićen, što je u nekim slučajevima značilo prebacivanje cijelih porodica u treće zemlje.
Kosovski Albanci su ekstremno zatvoreno društvo, u čijim klanovima još uvijek postoji krvna osveta, tako da su se oni koji bi htjeli da svjedoče bojali odmazde. Svjedoci srpske nacionalnosti su pobjegli u Srbiju ili u Crnu Goru…….“[7]
Parlamenarna skupština Saveta Evrope vođena navodima sadržanim u memoarima Karle Del Ponte, imenovala je Dika Martija kao šefa tima istražitelja sa ciljem da se provere navodi iz memoara. Rezultata rada komisije na čelu sa Martijem bio je izveštaj o trgovini organima i drugim nečovečnim postupanjima na teritiriji Kosova i Metohije. Parlamentarna skupština Saveta Evrope usvojila je izveštaj 07. januara 2011. godine.
Navedeni izveštaj bio je povod za formiranje Specijalizovanih veća i specijalizovanog tužilaštva. Iveštaj u sebi sadrži dokaze i navode do kojih su došli istražitelji na čelu sa Martijem. Između ostalog pominju se mesta na severu Albanije koja su korišćena kao logori u kojima su zatvarana nestala lica sa teritorije Kosova i Metohije, kao i lokacije na kojima su se nalazile klinike u kojima je vršeno prinudno vađenje organa.
U izveštaju se navode i lica koja su odgovorna za navedene zločine, koja su činila sam vrh OVK, između ostalih Drenička grupa OVK na čelu sa Hašimom Tačijem . [8]
2. Zakonska regulativa
Zakon o Specijalizovanim većima i Specijalizovanom tužilaštvu
Navedenim zakonom utvrđena je i uređena organizacija, funkcije i nadležnost Specijalizovanih veća i Specijalizovanog tužilaštva.
Zakon je podeljen u devet poglavlja i 65 članova. U odnosu na ostale zakone koji uređuju pravosudnu materiju ovaj zakon predstavlja lex specialis odnosno poseban zakon koji ima primat u odnosu na ostale zakone, koji su u suprotnosti sa ovim zakonom.
2.1. Opšte odredbe
U prvom poglavlju Zakona sadržane su opšte odredbe, imeđu ostalog regulisan je obim primene Zakona i svrha njegovog donošenja. U pogledu obima primene definisano je da se ovim Zakonom utvrđuje i uređuje organizacija, funkcije i nadležnost Specijalizovanih veća i Specijlizovanog tužilaštva, a koja se osnivaju sa ciljem kako bi se osigurao bezbedan, nezavistn, nepristrasan, pravičan i efikasan krivični postupak u vezi sa navodima o teškim prekograničnim i međunarodnim krivičnim delima izvršenim u toku i posle sukoba na Kosovu*, a koja se tiču dela izveštaja Parlamentarne skupštine Saveta Evrope Doc. 12462 od 07.01.2011. godine ( Izveštaj Skupštine Saveta Evrope)
2.2. Temeljna načela
U drugom poglavlju definisana su temeljna načela. Između ostalog definisano je da se Specijalizovana veća osnivaju pri svakom nivou sudskog sistema na tzv. Kosovu* i to kao Osnovni sud, Apelacioni sud, Vrhovni sud i Ustavni sud. U pogledu zakonske regulative definisano je da Specijalizovana veća sude i rade u skladu sa Ustavom tzv. Republike Kosovo*, ovim Zakonom kao lex specialis, drugim odredbama zakona na Kosovu*, međunarodnim običajnim pravom koje ime primat nad domaćim zakonima na osnovu člana 19. stav 2. Ustava tzv. Kosova*, međunarodnim pravom ljudskih prava kojim se utvrđuju standardi krivičnog prava uključujući Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama te Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima koja imaju prednost nad domaćim zakonima na osnovu člana 22. Ustava .
2.3. Nadležnost i merodavno pravo
Treće poglavlje posvećeno je uređenju nadležnosti i merodavnog prava. U pogledu stvarne nadležnosti definisano je da su Specijalizovana veća nadležna nad krivičnim delima iz članova 12-16. ovog Zakona a koja su u vezi sa Izveštajem skupštine Saveta Evrope kao i krivičnim delima definisanim u članovima 384-386, 388, 390-407, 409-411, 415, 417, 419, 421, 423 i 424 Krivičnog zakonika tzv. Kosova* iz 2012. godine.
Vremenska nadležnost definisana je samim Zakonom u pogledu krivičnih dela iz okvira stvarne nadležnosti koja su izvršena između 01.01.1998. godine i 31.12.2000. godine .
U pogledu mesne nadležnosti ista je definaisana u članu 8. Zakona kao nadležnost nad izvršenim krivičnim delima iz stvane nadležnosti koja su pokušana ili izvršena na teritoriji celog Kosova* ( Kosova i Metohije).
Specijalizovana veća imaju nadležnost na fizičkim licima, koja su državljani tzv. Kosova* odnosno Savezne Republike Jugoslavije ili nad licima koja su izvršila krivična dela iz stvarne nadležnosti obuhvaćene Zakonom nad licima koja su državljani tzv. Kosova* odnosno Savezne Republike Jugoslavije bez obzira gde su ta dela izvršena. Čime se širi krug nadležnosti i izlazi iz okvira mesne nadležnosti definisane u članu 8. Zakona.
U okviru svoje nadležnosti Specijalizovana veća imaju primat nad svakim drugim sudom na tzv. Kosovu*.
Merodavno pravo definisano je u članu 12. Zakona gde je propisano da Specijalizovana veća primenjuju međunarodno običajno pravo i materijalno krivično pravo tzv. Kosova* u onoj meri u kojoj je ono u skladu sa međunarodnim običajnim pravom, a koje je bilo na snazi u vreme kada su krivična dela izvršena, u skladu sa članom 7. stav 2. Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i članom 15. stav 2. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, a koji su sadržani i zaštićeni članom 19 stav 2, članom 22 stav 2 i 3 , kao i članom 33 stav 1 . Ustava tzv. Kosova*.
Povodom krivičnih dela regulisanih ovim Zakonom potrebno je napomenuti da su ista definisana u članu 13. kao Zločini protiv čovečnosti prema definiciji međunarodnog prava, članu 14. kao Ratni zločini prema definiciji međunarodnog prava, kao i druga krivična dela prema zakonima tzv. Kosova* a što je regulisano u članu 15.
U članu 17. Zakona definisano je pravilo non-bis-in-idem, koje je definisano u skladu sa članom 34. Ustava tzv. Kosova*. Navedeno pravilo predviđa da se nikome neće suditi pred drugim sudom na Kosovu* za dela za koja mu je već suđeno pred Specijalizovanim većima. Da se nikome neće suditi pred Specijalizovanim većima za dela za koja mu je suđeno pred nekim sudom na Kosovu*. Odnosno da se nikome neće suditi pred Specijalizovanim većima za dela za koja mu je već suđeno pred Međunarodnim sudom za krivično gonjenje lica odgovornih za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava počinjena na teritoriji bivše Jugoslavije ( sud u Hagu).
Navedeno pravilo znači da se ne može suditi ponovo za ista dela licima koja su pravosnažno osuđena odnosno oslobođena pred nekim od gore navedenih sudova. Pravno posmatrano primenom navedenog načela onemogućava se „novo“ suđenje Ramušu Haradinaju ali i drugim licima koja su pravosnažno oslobođena u Hagu , odnosno pred sudovima na Kosovu, usled nedostatka dokaza.
2.4. Pravilnik o postupku i dokazima
Sam postupak pred Specijalizovanim većima načelno je definisan u samom Zakonu u IV poglavlju, dok je detaljnija razrada samog postupka definisana Pravilnikom o postupku i dokazima pred specijalizovanim većima tzv. Kosova* , navedeni pravilnik usvojen je 17. marta, izmenjen i dopunjen 29. maja 2017. godine a stupio je na snagu 5. jula 2017. godine. Pored ovog pravilnika dana 21. jula 2017. godine usvojen je i Poslovnik o radu specijalizovanog veća Ustavnog suda. [9]
Pored navedenog u ovom poglavlju definisani su službeni i radni jezici Specijalizovanih veća i Specijalizovanog tužilaštva, pri čemu su kao službeni jezici označeni albanski, srpski i engleski. Načelno su definisana prava optuženog, prava žrtava kao i postupak zaštite žrtava i svedoka.
2.5. Organizacija, struktura i nadležnost
U pogledu organizacije Zakonom je definisano da se Specijalizovana veća osnivaju kao veće Osnovnog suda, veće Apelacionog suda, veće Vrhovnog suda i veće Ustavnog suda. U sklopu veća formira se Sekretarijat koji obuhvata Službu odbrane, Službu za učešće žrtava, Službu za pružanje zaštite i podrške svedocima, Jedinicu za upravljanje pritvorom i Službu ombudsmana.
Specijalizovano tužilaštvo formira se kao nezavisna služba za istragu i krivično gonjenje krivičnih dela u nadležnosti Specijalizovanih veća.
U zavisnosti od faze postupka veća mogu biti forimrana od sudije pojedinca ( sudije za prethodni postupak), pretresnih panela sastavljenih od troje sudija i jednog rezervnog sudije, panela Apelacionog suda satavljenih od troje sudija, panela Vrhovnog suda sastavljenih od troje sudija i panela Ustavnog suda sastavljenog od troje sudija.
Listu nezavisnih međunarodnih sudija utvrđuje nezavisna komisija za izbor sastavljena od tri člana pri čemu su dva člana međunarodne sudije sa velikim iskustvom u oblasti međunarodnog krivičnog prava. Sudije se biraju na listu bez vremenskog ograničenja.
Sudije specijalizovanih veća nezavisne su u vršenju svojih dužnosti.
Sekretarijat Specijalizovanih veća odgovoran je za upravne poslove i pruža usluge Specijalizovanim većima. Sastoji se od sekretara i drugog potrebnog osoblja. Sekretar se postavlja na period od četiri godine.
Sekretarijat u svom sastavu ima Službu odbrane, Službu za učešće žrtava, Službu za pružanje zaštite i podrške svedocima kao i Službu ombudsmana.
Specijalizovani tužilac odgovoran je za sprovođenje istrage i krivično gonjenje lica odgovornih za krivična dela iz nadležnosti Specijalizovanih veća i nezavistan je u obavljanju svojih dužnosti.
2.6. Vođenje postupka pred Specijalizovanim većima
Samim Zakonom regulisane su faze postupka pred Specijalizovanim većima. U pogledu faza postupka razlikuju se sledeće faze :
- Faza istrage i priprema optužnice koju sprovodi Specijalizovani tužilac, drugi tužioci i policija u Specijalizovanom tužilaštvu
- Prethodni postupak pred sudijom za prethodni postupak. U ovoj fazi vrši se pregled optužnice i potvrđivanje iste. Sudija ze prethodni postupak izdaje naloge za hapšenje, dovođenje lica pred Specijalizovana veća, stara se o poštovanju prava optuženog, određuje radni jezik postupka, daje odobrenja za izmenu potvrđene optužnice i duge radnje definisane u članu 39. Zakona.
- Glavni pretres pred pretresnim panelom. Pretresni panel po okončanju pretresnog postupka donosi i objavljuje presude. Presuda se donosi većinom glasova .
- Drugostepeni žalbeni postupak pred panelom Apelacionog suda po žalbi na presudu pretresnog panela podnetoj od strane osuđenih lica ili Specijalizovanog tužioca zbog pogrešne primene prava, pogrešno utvrđenih činjenica ili greške u odmeravanju kazne. Panel Apelacionog suda može potvrditi, preinačiti ili izmeniti presude donete od strane pretresnog panela. Odluke e donose većinom glasova.
- Trećestepeni žalbeni postupak, panel Vrhovnog suda Specijalizovanih veća razmatra žalbe na presudu Apelacionog panela ako je Apelacioni panel izmenio oslobađajuću presudu i umesto nje izrekao osuđujuću presudu ili u slučaju kada je izrečena kazna doživotnog zatvora od strane pretresnog panela ili Apelacionog panela.
- Vandredni pravni lekovi pred većem Vrhovnog suda u slučaju kada se dokaže da se presuda zasniva na nekom krivotvorenom dokumentu, lažnoj izjavi svedoka, veštaka ili prevodioca. Kada se dokaže da je presuda proizišla iz krivičnog dela izvršenog od strane sudije ili lica koje je vršilo istražne radnje. Odnosno kada budu otkrivene nove činjenice ili se obezbede novi dokazi koji nisu bili poznati uvreme sudskog postupka a koji bi mogli da utiču na donošenje drugačije odluke. Povreda pravila non-bis -in -idem.
- Molba ustavnom sudu. Specijalizovano veće Ustavnog suda je krajnja instanca za tumačenje Ustava po pitanjima koja se tiču stvarne nadležnostii i rada Specijalizovanih veća i Specijalizovanog tužilaštva.
- Faza izvršenja kazne zatvora.
2.7. Odnos sa Kosovskim* sudovima i pravnim licima
U odnosu sa drugim sudovima i tužiocima na tzv. Kosovu* na svim nivoima sudskog sistema u predmetima iz svoje stvarne nadležnosti Specijalizovana veća i specijalizovano tužilaštvo ima primat.
Bilo koji sud ili tužilac na teritiriji tzv. Kosova* dužni su da postupaju po nalozima Specijalizovanih veća, odnosno dužni u da bez odlaganja obaveste Specijalizovana veća i Specijalizovanog tužiocima o saznanjima o istrazi, predmetu, krivičnom postupku koji spadaju u stvarnu nadležnost Veća.
2.8. Pomoć i saradnja sa drugim državama, organizacijama i pravnim licima
Specijalizovana veća, Sekretarijat i Specijalizovani tužilac mogu da zahtveaju pomoć i saradnju od drugih država, međunarodnih organizacija i drugih pravnih lica ako je to neophodno za istragu i krivično gonjenje lica optuženih da su počinila krivična dela iz stvarne nadležnosti Specijalizovanih veća.
2.9. Funkcionalne odredbe
Dokumenta, dokumentacija, spisi i arhive Specijalizovanih veća, Sekretarijata i Specijalizovanog tužilaštva ne smatraju se javnim dokumentima tzv. Kosova*. Pristup arhivama moguć je jedino uz odobrenje Specijalizovanih veća ili Specijalizovanog tužilaštva.
Specijalizovana veća i Specijalizovano tužilaštvo imaju budžet koji je nezavistan od budžeta tzv. Kosova*, ista ne podležu reviziji od strane revizora tzv. Kosova*.
3. Zaključak autora
Specijalizovana veća i Specijalizovano tužilaštvo predstavljaju pozitivan pomak po pitanju konačnog rešavanja i rasvetljavanja krivičnih dela počinjenih na teritoriji južne srpske pokrajne Kosova i Metohije.
Nakon višegodišnjeg tapkanja u mestu i simulovanih postupaka vođenih pred sudovima tzv. Kosova* koji nisu uspeli da zadovolje pravdu i kazne učinioce najstrašnijih zločina počinjenih od strane OVK konačno se javio tračak nade. Sa zebnjom o očima porodice žrtava gledaju u novoosnovana sudska veća sa nadom da će konačno dobiti bar duševnu satisfakciju u vidu presuda za zločine nad njihovim najmilijima, koji su mučeni, zatvarani, ubijani od strane OVK, čiji su organi vađeni po „Žutim kućama“ na Kosovu i Metohiji i severu Albanije.
Put ka toj satisfakciji je trasiran potvrđivanjem prvih optužnica. Po prvi puta pred sudom našle su se pojedine vođe OVK, Salih Mustafa, Hašim Tači, Redžep Seljimi, Kadri Veselji i Jakup Krasnići, dok drugi poput Agima Čekua i Ramuša Haradinaja sada strepe kao što su strepile žrtve OVK u nebrojenim logorima na Kosovu i Metohiji i Albaniji, isčekujući sa strahom susrete sa svojim dželatima.
Pored nade u konačnu pravdu, ne možemo da se ne osvrnemo na postupke protiv komadanata OVK pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju, misleći tu konkretno na postupak Protiv Ramuša Haradinaja, koji se usled nedostatka dokaza završio oslobađajućom presudom. Upravo se na tom postupku pokazala sva nesposobnost i manjkavost u procedurama u postupcima ali samo u onim predmetima kada su žrtve bili Srbi. Nesposobnost suda da zaštiti svedoke kao posledicu imala je nedostatak dokaza usled čega su optuženi oslobođeni. A svedoci su nestajali, umirali pod nepoznatim i nerazjašnjenim okolnostima. Da li nas isto čeka i u ovim postupcima pred Specijalizovanim većima?
Uspeh ovih postupaka u velikoj meri zavisiće od stava međunarodne zajednice. Da li je međunarodna zajednica konačno spremna da otkrije istinu, da prizna da je car go, i da se suoči sa svojim gresima. Da li je spremna da kazni svoje „čedo“ koje je godinama štitila.
Sa nadom da će pravda konačno biti zadovoljena a žrtve i članovi njihovih porodica pronaći konačan mir isčekujemo okončenje započetih postupaka.
Da li su Specijalizovana veća i tužilaštva konačaan put ka pravdi ili novo izigravanje pravde ovog puta učinjeno od strane međunarodne zajednice pitanje je koje u ovom momentu ostaje bez odgovora.
Nikola Avrić
- U tekstu termin Kosovo* se odnosi na Autonomnu pokrajinu Kosovo i Metohiju, koja se nalazi pod međunarodnom upravom po rezoluciji 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija ↑
- https://www.scp-ks.org/sr/dokumenti/zakon-o-specijalizovanim-vecima-i-specijalizovanom-tuzilastvu ↑
- https://www.scp-ks.org/sr/dokumenti/zakon-kosova-o-ratifikaciji-razmene-pisama ↑
- https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=10997 ↑
- https://www.scp-ks.org/sr/dokumenti/privremeni-sporazum-sa-zemljom-domacinom-potpisan-izmedu-holandije-i-kosova ↑
- Citat iz memoara Karle Del Ponte preuzeto sa https://pescanik.net/memoari-karle-del-ponte-iv/ ↑
- Citat iz memoara Karle Del Ponte , preuzeto sa sajta https://pescanik.net/memoari-karle-del-ponte-iv/ ↑
- http://semantic-pace.net/tools/pdf.aspx?doc=aHR0cDovL2Fzc2VtYmx5LmNvZS5pbnQvbncveG1sL1hSZWYvWDJILURXLWV4dHIuYXNwP2ZpbGVpZD0xMjYwOCZsYW5nPUVO&xsl=aHR0cDovL2Fzc2VtYmx5LmNvZS5pbnQvbncveG1sL3hzbC1mby9QZGYvWFJlZi1XRC1BVC1YTUwyUERGLnhzbA==&xsltparams=ZmlsZWlkPTEyNjA4 ↑
- https://www.scp-ks.org/sr/dokumenti/pravilnik-o-postupku-i-dokazima-pred-specijalizovanim-vecima-kosova-ukljucujuci-0 ↑