Petstota godišnjica otkako je, tada još rimokatolički monah, Martin Luter (1483 – 1546), zakucao svojih 95 teza na vrata crkve u Vitenbergu, time pokrenuvši protestantsku reformaciju, obeležena je 2017. Naša javnost je ovaj jubilej ostavila van glavnih tokova društvenog života, imajući u vidu sopstvene važne datume kojima smo bili zaokupljeni. Rimska crkva suočila sa Luterovom duhovnom pobunom tri veka nakon što je papa poslao kraljevsku krunu srpskom velikom županu Stefanu Nemanjiću.
Važno je da se više bavimo proučavanjem fenomena reformacije i protestantskog hrišćanstva, koje je iz nje nastalo. Ova pojava uticala je snažno na zapadnoevropski i srednjoevropski prostor, ka kojem, uz relativno kratke pauze, stremimo od početka naše novovekovne državnosti. Da bismo razumeli nacije koje kroje sudbinu Evrope ali i sveta, ne smemo ignorisati reformaciju, iako nas je potpuno zaobišla, izolovane u turskoj „vremenskoj kapsuli“. Ipak, protestantizam je našao načina da utiče i na narode pod okriljem pravoslavnog hrišćanstva, sa kojim deli određene postulate „rane Crkve“ i sa kojim je ostvario značajnu komunikaciju i interakciju u dvadesetom veku.
Škotski istoričar Tomas Karlajl smatrao je da „ne bi bilo ni Francuske revolucije, ni Amerike, ni slobode modernog doba, da Luter nije ostao pri svom stavu na vladarskoj skupštini u Vormsu“.[1] Ovo je nesumnjivo tačna tvrdnja, jer su ideje individualne odgovornosti i ličnih, „Bogom danih“ prava, na kojima počiva moderni svet, začet krajem 18. veka, suštinski ukorenjene u protestantsko bogoslovlje. Znameniti događaji u nemačkom slobodnom carskom gradu Vormsu odigrali su se u aprilu 1521. godine, nakon što je Luter već bio ekskomuniciran iz Rimokatoličke crkve. Pred mladim carem Svetog rimskog carstva nemačkog naroda Karlom V, Luter je branio svoje stavove i odbio da ih se odrekne, iako je bio okružen najmoćnijim kneževima i biskupima i svestan da mu oni najverovatnije neće dozvoliti da živ napusti skupštinu. Međutim, desilo se nešto nesvakidašnje. Jeretiku odeljenom od Rimokatoličke crkve, koji se usudio da joj prkosi i na najvažnijem državnom sabranju moćnih ljudi, dozvoljeno je da slobodno napusti Vorms. Luter je, za razliku od ranijih progonjenih propovednika, imao moćnog zaštitnika u Fridrihu III, knezu-elektoru Saksonije, u kojoj je živeo. Njegovo garantno pismo sačuvalo je verskog reformatora i na skupštini i kasnije, kada je car izdao Edikt kojim je pozvao na njegovo hapšenje i kažnjavanje, koje nikada nije realizovano. Odnos protestantizma sa moćnim ljudima započet je, vidimo, već u samom povoju pokreta, a osim Fridriha, na Lutera su blagonaklono gledali i mnogih drugi nemački kneževi koji su ga čuli na skupštini..
Luter je započeo čitav proces ali „protestantizam kao verodostojna alternativa katoličanstvu, kao crkva, vaseljenski pokret, sila koja može da se usprotivi državnom političkom poretku i da ga podriva, kao i da ga jača, pre svega je delo francuskog pravnika i humaniste Žana Kalvina (1509 – 1564)“.[2] Nakon njega nastavlja se čitava istorijska galerija ljudi koji su dalje razvijali razne pravce protestantske misli ali je najveći broj njih, naročito onih koji će uticati na razvoj Sjedinjenih Američkih Država, kretalo od, ili se oslanjalo na, Kalvina. Citirani autor je dobro zapazio da je protestantizam ubrzo postao pokret koji je mogao biti remetilački faktor za vlast srednjovekovnih elita, ukorenjenih u „božanskom pravu“ ali i državotvorna politička sila koja je, kroz svoje vrednosti, imala potencijal da stvori i uredi uspešne države, uglavnom republikanskog uređenja.
Reformacija je izazvala i kontrareformaciju u rimokatoličkom svetu, koja je takođe bila izuzetno uticajna pojava za istoriju Evrope i koja je učinila da posle pojave protestantizma ni rimokatoličanstvo nije ostalo ono što je bilo u Srednjem veku. Za dalji razvoj države bilo je značajno i što su, usled reformacije, sve crkve „svešteničkom disciplinom, koja je imala korektivnu i čak prisiljavajuću ulogu i vršila pritisak za održavanje reda i poslušnosti, koji je u toj meri pomagao svetovnim vlastima da se postavlja pitanje da li bi bez njega nastanak centralizovane autoritarne države uopšte bio moguć“.[3]
Posle pola milenijuma, važno je i pitanje šta je sa protestantizmom danas? Najpre, on je podeljen na oko četrdeset hiljada denominacija, što značajno slabi njegov politički i društveni uticaj, iako njegovim raznim crkvama i verskim zajednicama pripada skoro milijardu ljudi. Tokom vekova, njegov značaj se umanjio u Evropi, a porastao u SAD. Upravo iz ove zemlje potiču danas one protestantske zajednice i inicijative koje imaju globalne pretenzije i uspehe i koje čine da reformisano hrišćanstvo stabilno raste na svetskom nivou. Tako NR Kina danas ima najveću protestantsku manjinu na svetu, koja broji između četrdeset i čak stotinu miliona vernika i čiji se broj uvećava svake godine. Nisu zanemarljivi ni uspesi u Africi, gde na primer u Nigeriji ima oko šezdeset miliona protestanata, od kojih su mnogi deo nekog od američkih pokreta. Kakva je upornost i posvećenost propovednika iz SAD svedoči i podatak iz čuvene knjige ruskog mitropolita Tihona Ševkunova „Nesveti a sveti“[4] u kojoj nam autor pripoveda kako je jedinu bibliju u celoj Moskvi, osamdesetih godina prošlog veka, uspeo da pribavi od jednog baptiste. Protestantizam je u Srbiji prisutan uglavnom kroz tradicionalne zajednice među manjinama, poput Mađara i Slovaka, dok je kod srpskog naroda postao prisutan upravo kroz američke pokrete, poput adventista i baptista. Svedoci smo, poslednjih godina, i pojave raznih, deklarativno pravoslavnih propovednika, koji stiču veliku popularnost i značajan društveni uticaj, zastupajući zapravo neku svoju verziju protestantskog, odnosno sinkretističkog hrišćanstva, upakovanu u oprobane i uspešne tehnike američkog „evangeličkog“ stila javnog promovisanja verskog uverenja.
Upravo je taj „jevanđelski protestantizam“, sa čuvenim govornicima poput Bilija Grejama (1918 – 2018), pokretačka snaga reformisanog hrišćanstva sa američkim pečatom, koje predstavlja ozbiljan politički faktor, pre svega u SAD ali time naravno i na globalnom nivou. Ta moć najbolje je oličena u „Nacionalnom molitvenom doručku“ velikom međunarodnom forumu koji se održava jednom godišnje u Vašingtonu, a iza kojeg stoji moćna versko-politička organizacija poznata kao „Porodica“ ili „Družina“ čiji uticaj na politiku SAD u 20. veku tek poslednjih godina postaje poznat široj javnosti. Amerika je poznata kao snažan zagovornik verskih sloboda i država koja ih zaista dosledno štiti u praksi. Međutim, protestantizam je dugo bio nezvanična „državna vera“ političke i poslovne elite koje je postavila temelje državnosti i razvoja najveće svetske sile i značajno uticala na njene vrednosti i poglede na svet njenog naroda.
Deklaracije o nezavisnosti SAD potpisalo je, 4. jula 1776. godine 56 znamenitih ljudi, od kojih su 55 bili protestanti. Džon Kenedi je bio prvi američki predsednik rimokatoličke vere, a posle njega, tek aktuelni šef države, Džozef Bajden pripada rimokatoličkoj crkvi. Kroz skoro tri veka istorije SAD su se drastično menjale i broj protestanata je pao na ispod 50% stanovništva ali će postulati reformisanog hrišćanstva, bez sumnje ostati zauvek utkani u američki duh i način života. Nekada se u Americi otvoreno naglašavalo poreklo tih principa ali je primetno, u proteklih nekoliko decenija, da je protestantizam u velikoj meri proteran iz Holivuda, kao globalnog rasadnika američke kulture. Takođe, sve liberalnija i ka ateizmu okrenuta medijska elita, neretko upire prstom u konzervativne protestantske krugove, kao uzročnike svih američkih društvenih problema, kočničare napretka i fundamentalističke „vladare iz senke“. Najbolji primer ovoga je svakako „Netfliksova“ serija „Porodica“ iz 2019. godine. Bivši američki predsednik Donald Tramp bio je od mnogih smatran za najenergičnijeg zastupnika američkih protestantskih vrednosti u novijoj političkoj istoriji SAD i kao takav se suočio sa velikom podrškom ali i žestokim napadima, koji su bili jedan od faktora njegovog poraza na izborima 2020. godine, što govori o velikoj podvojenosti u američkom društvu.
Tradicionalno evropsko protestantsko hrišćanstvo se suočava sa još snažnijim širenjem ateizma i sekularizma, koje ga, u mnogim zemljama, svodi na simboličan faktor. Zato i ne čudi zajedničko obeležavanje pet stotina godina reformacije sa rimskim papom, u švedskom gradu Lundu, 31. oktobra 2016. Taj događaj svedoči o sve većem zbližavanju evropskih hrišćana, radi odupiranja društvenim procesima pogubnim po religiju, a koji su najdalje otišli upravo u Evropi. Zbližavanje se odigrava pod okriljem Rimokatoličke crkve, koja se takođe značajno izmenila posle Drugog vatikanskog sabora 1962. godine i postala prihvatljiva mnogim tradicionalnim protestantima, kao širi okvir jednog inkluzivnog verskog života, iako Vatikan nije povukao ekskomunikaciju Lutera.
Rimokatolička crkva se, na organizacionom i praktičnom planu održanja kohezije jedne globalne verske zajednice, pokazala kao superiorna u odnosu na reformski pokret. Neizvesno je da li će i kada doći do formalnog, doktrinarnog i bogoslužbenog jedinstva hrišćana na Zapadu ali je sasvim jasno da one razlike i podele koje su, tokom minulih pet vekova, donele i razarajuće verske ratove u Evropi, nemaju više taj značaj i ne predstavljaju prepreku za zbližavanje, pa čak i jedinstvo u etičkim, socijalnim i političkim pitanjima. Tako je i „Jevanđelska radna grupa“ nemačke CDU/CSU, koja je okupljala protestante u okviru ove, uglavnom katoličke, demohrišćanske stranke postala mnogo manje značajna. Šta god donosi druga polovina prvog milenijuma reformacije, ideje Martina Lutera će još dugo oblikovati verske, društvene i političke prilike u svetu.
- Makmaners, Džon (2004). „Reformacija i protivreformacija“. Oksfordska istorija hrišćanstva. Beograd: Clio, 311-312. ↑
- Makmaners, Džon (2004). „Nova religija – Protestantska vera i njeni oblici“. Oksfordska istorija hrišćanstva. Beograd: Clio, 340. ↑
- Makmaners, Džon (2004). „Novo katoličanstvo“. Oksfordska istorija hrišćanstva. Beograd: Clio, 350. ↑
- Ševkunov, Tihon (2012). Nesveti a sveti – i druge priče. Beograd: Informatika ↑