ISTORIJSKI UZROCI OPERACIJE „OLUJA“ IZ 1995. GODINE

ISTORIJSKI UZROCI OPERACIJE „OLUJA“ IZ 1995. GODINE

 

„Naša Oluja nikada ne prestaje…!“ Nakon dve decenijeod završetka etnocidne vojne operacije hrvatskih oružanih snaga protiv Republike Srpske Krajine i srpskog etniciteta na datim prostorima, pomenuta„krilatica“ jedan je od najvidljivijih znamenja u tzv. „uličnoj umetnosti“, odnosno u okvirima natpisa i „murala“ na stambenim i javnim objektima brojnih gradskih i seoskih naselja u Republici Hrvatskoj. Takođe, „Oluja“ predstavlja svakodnevnu i neizbežnu temu gotovo svih štampanih i elektronskih medija u Hrvatskoj, posebno televizijskih i to onih koji se emituju na frekvencijama nacionalnog ili javnoservisnog statusa. Prosvetno-kulturna politika i kolektivno vaspitanje omladine, u potpunosti su prožeti načelima shvatanja nacionalne inteligencije da su se oružane akcije „Bljesak“ i „Oluja“, kao i celokupan angažman hrvatskih političkih i vojnih elita u Ratovima za jugoslovensko nasleđe, ali i u Drugom svetskom ratu, otelotvorili u postament afirmacije hrvatskog duhovnog i identitetskog karaktera. Uspomene na tzv. „Domovinski rat“, kao i na ratovanje ustaške Nezavisne Države Hrvatske u savezu osovinskih sila u Drugom svetskom ratu, još uvek su veoma izražene u kolektivnoj svesti hrvatskog naroda. Prema rečima uglednog hrvatskog politikologa, zagrebačkog univerzitetskog profesora dr Dejana Jovića, u pogledu navedenog „…još važnije je ili gore, što se pomenutim ratovima nikako ne dopušta njihovo okončanje … a u hrvatskim medijima se gotovo svakodnevno govori o ratu, ili o devedesetima ili o četrdesetima i zapravo se čini da taj rat nikada nije ni prestao…“.

Na pomenute načine, rat je postao centralna tema interesovanja javnosti u Hrvatskoj, ali i poseban segment, odnosno „potporni stub“ hrvatskog nacionalnog identiteta.Navedeni segmentdatog identiteta umnogome je doprineo formiranju opšteprihvaćenog i preovlađujućeg narativa (čak i u međunarodnim razmerama) da je Hrvatska iz Ratova za jugoslovensko nasleđe izašla istovremeno „i kao žrtva, i kao pobednik“. Žalosnu stvarnost predstavlja činjenica da je gotovo nemoguće duhovno intervenisati u cilju izmene strukture,na taj način stvorenog narativa zasnovanog na sinkreciji uloge Žrtve i Pobednika u mentalnom i karakternom profilu jednog naciona.Razume se, ukoliko je takva intervencija uopšte i potrebna, odnosno ukoliko se navedeni narativ zasniva na potpuno iskrivljenim istorijskim i sociološkim činjenicama ili, jednostavno, na golim lažima i nezapamćenim zločinima. U mentalnom sklopu hrvatskog etničkog kolektiviteta, istorijat vojnih akcija hrvatskih oružanih snaga iz 1995. godine, poznatih pod „kodnim“ imenom „Oluja“, odavno je prevazišao snagu duhovne nadgradnje kojima je „oplemenjen“ identitetski profil pomenutog nacionalnog korpusa, da bi se sveobuhvatnim metodama opštedruštvene politike indoktrinacije, transformisao u svojevrsnu legendu o „grandioznoj pobedi hiljadugodišnjeg sna“ svih Hrvata uborbi za pravo na nacionalnu slobodu i državnu nezavisnost. Iz kojih izvora potiču navedeni narativi? Koje su istorijske okolnosti i socioistorijska stanja uticali na formiranje istih?

Od 1102. godine i sklapanja čuvene Pacta conventa sa „krunom Svetog Stefana“, pa sve do 1941. godine i uspostave zločinačke nacističke kreaturne tvorevine tzv. Nezavisne Države Hrvatske, hrvatski etnički kolektivitet nije upoznao principe institucionalog ustrojstva samostalne državnopravne ustanove koja bi bila zanosvana na principima sopstvenog suvereniteta i nezavisnosti, kao i na načelima afirmacije pravno-političkih interesa različitih socio-političkih grupacija unutar svoje populacione strukture. Zapravo, od uspostavljanja personalne unije sa Ugarskompočetkom XII veka, Hrvatska je sve više gubila samostalnost u formiranoj državnoj zajednici sa „mađarskom krunom“, da bi se nakon osmanlijskih osvajanja u XVI i XVII stoleću i dolaska habzburških vladara na ugarsko-hrvatski tron, ista preobrazila u puku autonomnu provinciju sa nekoliko istorijskih pokrajina i to na umanjenom prostoru, koji se protezao od Drave na Severu do uskog pojasa jadranske obale između Rijeke i Zadra na Jugu, čime je „hrvatska država“ bila svedena na šire regije većih gradskih oblasti Varaždina, Zagreba i Karlovca. Na pomenutom prostoru funkcionisala je organizacija vlasti, u istorijskoj nauci i populacionoj svesti poznata pod imenom „Ostaci ostataka Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije“ ili „Trojedna kraljevina“, odnosno „Trojedinica“, čija je pravno-politička struktura bila zasnovana na principima feudalno uređene unutrašnje samouprave sa banom i saborom, kao izvršnim i savetodavnim organima iste.

Pomenuta struktura državne organizacije bila je u potpunosti oslonjena na centralne organe vlasti Kraljevine Ugarske i Bečkog dvora i tretirana je kao mađarska istorijska pokrajina sa specifičnim autonomnim statusom njenih staleža. Uporedo sa procesima derogiranja nadležnosti hrvatskih staleških institucija u funkcionisanju vojno-političke vlasti na prostorima Trojedinice i nezadržavog opadanja obima njene teritorije usled osmanlijske invazije, odvijao se i proces sistematskog, planskog, ali i stihijskog,kao i masovnog naseljavanja stanovništva srpske etničke i pravoslavne provenijencije, koji se povlačio pred turskom najezdom. Migracija pomenutog stanovništva, isto je usmeravala sa područja nekadašnje Stare Srbije, Crne Gore, Bosne, Hercegovine, itd, na teritorije Like, Krbave, Korduna, Dalmacije, Slavonije, ali i Kranjske, pa čak i Koruške. Paralelno sa navedenim istorijskim procesima, stanovništvo koje je pripadalo hrvatskom rimokatoličkom etnicitetu i konfesiji, i to pretežno duhovno-svetovnog plemićkog staleškog statusa, uglavnom je napuštalo pomenute delove današnje Hrvatske, a na njihovim posedima, od strane Bečkog dvora i vojno-upravnih organa centralne vlasti Habzburške monarhije, naseljavana je upravo izbeglička srpska populacija pravoslavne konfesionalne provenijencije.

Naravno, na datim područjima, posebno u Dalmaciji, još od ranog srednjeg veka bio je prisutan i srpski pravoslavni etnički i konfesionalni elemenat u populaciji, mada u nešto manjim razmerama od ukupnog broja stanovnika. Pomenuto, doseljeno stanovništvo, uz manji broj zatečene populacije hrvatske etničke provenijencije, od strane Bečkog dvora organizovano je u zaseban i specifičan oblik vojno-administrativne uprave, poznat pod imenom Militärgränze ili Vojna granica, odnosno Krajina. Vojna krajina, kao vojno-administrativna i organizaciona jedinica Monarhije bila je izdvojena iz feudalnog „županijskog“ sistema političko-ekonomskog državnog uređenja Kraljevine Ugarske i Trojedinice, a nalazila se pod neposrednom upravom „bečkih“ centralnih organa vlasti, u prvom redu onih vojnog karaktera, poput Ratnog saveta. Uloga Vojne krajine bila je od neprocenjive važnosti za opstanak Habzburške monarhije, jer je služila interesima odbrane njenih granica od Osmanlijskog carstva koje je sve do druge polovine XVII stoleća bilo u permanentnoj ekspanziji. Prevashodni zadatak stanovnika Krajine, „Militara“, odnosno Graničara ili Krajišnika, a uglavnom Srba pravoslavne veroispovesti, bio je da učestvuju u odbrani granica Habzburške monarhije i da u okvirima njenih vojnih jedinica ratuju u brojnim vojnim operacijama koje je preduzimao Bečki dvor.

Srpski graničari negovali su veliki ugled neustrašivih i vrednih ratnika, zbog čega su habzburške vojne i političke elite, tokom vekova velikih pritisaka osmanske ekspanzije u Srednjoj Evropi, njih, kao i porodice istih, putem sistema izdavanja brojnih „povlastica“, odnosno uspostavljanjem tzv. „privilegijalne politike“, faktički, ali i formalno-pravno izdvojili u zaseban sloj, odnosno kategoriju stanovništva, koje je gotovo u potpunosti bilo oslobođeno od svih obaveza i dužnosti feudalnog karaktera. Srpskom graničarskom stanovništvu bile su zagarantovane sve veroispovedne slobode, bili su izuzeti od feudalnih dažbina prema svetovnom plemstvu, a takođe, i prema Rimokatoličkoj crkvi, za koju nisu bili dužni da izdvajaju čuveni „desetak“. Zauzvrat, graničarsko stanovništvo imalo je dužnost da izvršava svoje zadatke vojne prirode i to pod neposrednim nadzorom i upravnim nadležnostima bečkih centralnih, vojno-političkih organa vlasti. U toku nekoliko stoleća postojanja Vojne krajine, sve do njenog konačnog ukidanja 1881. godine, a uz veliki uticaj srpske pravoslavne crkvene organizacije, na pomenutim teritorijama oformljen je specifičan ambijent života srpskog pravoslavnog stanovništva, koji je omogućio očuvanje zasebnih etnološko-kulturoloških vrednosti kod pomenute populacije. Položaj srpskog naroda u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji bio je determinisan opisanim statusom Krajine u Habzburškoj monarhiji, pa je i kolektivna svest Krajišnika egzistirala upravo u skladu sa datim principima. Delatnost svojevrsne narodne samouprave (često osporavane i ograničavane), prosvetiteljsko-kanonski rad pravoslavne crkve, uticaj „rizorđementskih“ ideja srpskog etniciteta iz drugih sredina u Habzburškoj monarhiji, imali su presudan značaj za generisanje i afirmaciju nacionalne svesti srpskog naroda na prostorima današnje Hrvatske, kako u oblastima koje su ulazile u sastav vojne granice, tako i u županijama i gradskim naseljima Trojedinice. Pomenuti istorijski procesi dobili su izvanredan značaj u godinama i decenijama „buđenja“ nacionalne svesti hrvatskog naroda u drugoj polovini XIX veka, koja je svoje zatočnike okupljala oko ideje sukoba i poništavanja egzistencije srpskog etničkog i konfesionalno-pravoslavnog identiteta kod značajnog dela stanovništva u Hrvatskoj. Od vremena afirmacije pomenute politike Bečkog dvora prema srpskom pravoslavnom stanovništvu, dakle već od početka XVII veka, ugarsko, ali pre svih hrvatsko duhovno i svetovno plemstvo, pružilo je snažan otpor pomenutim vizijama habzburških vlasti u odnosu na uređenje Vojne krajine i njenih relacija prema državnim organima Trojedinice. Razlozi pomenutog otpora imali su važan socijalno-ekonomski i duhovno-identitetski karakter. Naime, u periodima kada nisu imali vojnih obaveza, srpsko seosko stanovništvo u Vojnoj krajini, uživalo je status svojevrsnih slobodnih seljaka, zbog čega su pripadnici hrvatskog plemstva, a posebno rimokatoličkog klera, dakle prva dva staleža u Trojedinici, ostajali bez značajnih prihoda i prava ubiranja dažbina, kao i drugih feudalnih nadležnosti nad zemljama koje su ubrajali u svoje posede.

Takođe, u XVII veku, eposi obeleženoj strahovitim međuverskim ratovima i nemirima, kao i opštom političkom nestabilnošću u Evropi, a koja je dobrim delom proishodila iz „konfesionalnog pitanja“, stvoren je veliki stepen tenzije u, inače prozelitski raspoloženim krugovima hrvatskog rimokatoličkog klera i to ne u toj meri prema „protestantskim opasnostima“ (velikih koncentracija protestantskog stanovništva u Hrvatskoj nikada i nije bilo), koliko prema „grko-istočnoj šizmi“, čiji se udeo u ukupnom broju stanovnika Trojedne kraljevine neprestano povećavao. Sa povećanjem pomenutog broja stanovnika, opadao je broj zavisnih seljaka-kmetova, rimokatoličke veroispovesti koji su imali svoje feudalne obaveze prema Rimokatoličkoj crkvi, kako u Granici, tako i u županijama, odnosno „Provincijalu“. Rimokatolički kler je „začeo“, a onda i afirmisao strahovitu politiku antagonizma prema srpskom pravoslavnom stanovništvu, koja u početku nije imala većeg odjeka ni u bečkim krugovima (iz vojno-političkih interesa dinastije i Monarhije), a takođe ni među slojevima rimokatoličkog trećeg staleža, posebno ne seljaštva, koji je u načelu uživao isti položaj kao seljaštvo pravoslavne provenijencije.

Međutim, pomenutu politiku snažno su zastupali pripadnici hrvatskog civilnog i vojnog plemstva, koji svoje ciljeve nisu ni krili: umanjenje ili potuno ukidanje sistema povlastica srpskom pravoslavnom stanovništvu, nametanje feudalnih obaveza svim pripadnicima seljaštva, bez obzira ne verska opredeljenja, ograničenje nadležnosti i teritorijalnog opsega, sve do potpunog ukidanja Vojne granice i njeno podvrgavanje ovlašćenjima hrvatskog bana i sabora, kao i postepeno do sveobuhvatnog „pokrštavanja“, tj. dobrovoljnog ili prinudnog prelaska srpskog stanovništva iz pravoslavne u rimokatoličku veroispovest. Pomenuta stremljenja prva dva staleža hrvatskog feudalnog društva nisu bila masovno prihvaćena od strane širokih slojeva populacije sve do druge polovine XIX veka. Kada je Osmanlijsko carstvo zapalo u „defetističke“ odbrambene pozicije posle Karlovačkog mira 1699. godine i posebno nakon Požarevčakog mira 1718. godine, „turske opasnosti“ na granicama Habzburške monarhije permanentno su opadale, da bi u godinama koje su sledile Svištovski mir 1718. godine, sasvim prestale. Nakon ovih prelomnih događaja, sistem vojnih granica pokazao se kao nepotreban, izlišan, pa su i političke elite, kao i sami vladari Habzburške monarhije, uz uvek „revnosnu“ Rimokatoličku crkvu, počeli da „izlaze“ u susret zahtevima hrvatskog plemstva, neprestano umanjujući ili ukidajući povlastice koje su proizilazile iz „privilegijalne politike“ prethodnih stoleća u odnosu na položaj srpskog pravoslavnog stanovništva u Hrvatskoj, Slavoniji i nešto kasnije u Dalmaciji, kao i u samim vojnim krajinama. Uz „politiku pokatoličavanja“ i „unijaćenja“ srpskog stanovništva, sada su u sadejstvu političke elite u Beču, odnosno centralne carske vlasti i pripadnici hrvatskih staleža, pristupili aktivnostima ograničenja i ukidanja svih partikularnih povlastica nefeudalnog karaktera u Vojnoj krajini, kao i unifikovanju konfesionalne strukture populacije u Trojedinici i „militarskim granicama“, naravno u korist Rimokatoličke crkve.

Međutim, „carske vlasti“ posebno od vremena prosvećenog apsolutizmaMarije Terezije i Josifa II, težili su, kako verskoj „unifikaciji“, tako i upravno-administrativnom, a posebno državno-pravnom ujednačavanju celokupne teritorije Habzburške monarhije. Iz datog razloga, pomenute habzburške političke elite ograničavale su težnje i mogućnosti hrvatskog plemstva da pod svojom vlašću objedine, sa jedne strane hrvatsko-slavonske i sremske prostore sa županijskim sistemom uprave „Provincijala“ i sa druge strane Vojnu granicu, koja je predstavljala zaseban vojno-upavni i administrativni „aparat“. Zauzvrat, hrvatskom plemstvu priznat je status „hrvatske političke nacije“ i to u skladu sa normama feudalnog prava, gde su samo prva dva staleža uživali položaj konstitutivnosti, odnosno odrednicu „političkog naciona“. Treći stalež, kao i široki slojevi populacije bili su isključeni iz navedenog specifikuma determinisanja državne konstitutivnosti, ali i iz prava uživanja svih „povlastica“ koje je dati položaj podrazumevao. Na pomenuti način, stvorena relacija između afirmisanja feudalnog statusa hrvatskog plemstva, kao „političke nacije“ u Hrvatskoj i mogućnosti samostalnog razvijanja nacionalnog identiteta najširih slojeva hrvatskog društva na osnovama epohalnih dostignuća razvoja „građanske svesti“, filosofskih doktrina oličenih u evropskim vrednostima prosvetiteljstva i neoklasicizma i tehničko-tehnoloških i privrednih napredaka, bila je apsolutno onemogućena. Građanski socijalni i politički principi u organizaciji postfeudalnih društava, koji su nastali iz nedara prosvetiteljske misli, a u eposi romantizma prevashodno uticali na afirmisanje nacionalnih identiteta, zbog presudne dominacije feudalnih shvatanja hrvatskog plemstva o postulativnim načelima ustrojstva države i društva, nisu bili u stanju da oblikuju hrvatski nacionalni identitet, prema parametrima na osnovu kojih je, npr. srpski nacionalni identitet doživeo svoj risorgimento, kako u Srbiji posle Srpske revolucije 1804. i 1815. godine, tako i na prostorima Trojedinice.

Nerazvijeni građanski slojevi hrvatske industrijsko-privredne elite i inteligencije u prvoj polovini XIX veka nisu imali veći uticaj na politički život u Trojedinici, jer su se sve poluge vlasti, ali i privrednog života Hrvatske nalazile u rukama hrvatskog plemstva, koje je svoju političku moć i shvatanja ustrojstva nacionalnog i socijalnog profila hrvatskog naroda iskazivao na arhaičan, feudalan način. Iz pomenutog razloga, hrvatska inteligencija nije bila u prilici da izvrši uticaj na formiranje autentičnog hrvatskog nacionalnog i duhovnog identiteta prema načelima građanskih društava, pa je poput Gaja i njegovog Ilirskog pokreta, pribegavala različitim modelima veštačkog „kalemljenja“ dostignuća i rezultata razvoja nacionalnih identiteta drugih naroda na etničko-etnološki fundament sopstvenog etniciteta. U definisanju hrvatskog nacionalnog identiteta, posebno u periodu do Revolucije 1848. godine i definitivnog ukidanja feudalizma u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, hrvatska inteligencija i političke elite nailazile su na nekoliko krupnih problema. Prvi i osnovni problem sastojao se u odsustvu standardizacije jedinstvenog hrvatskog književnog jezika. Čuvenim Bečkim dogovorom iz 1850. godine taj problem je prevaziđen, tako što su hrvatski jezikoslovci prihvatili ideju da pored kajkavskog i čakavskog narečja u hrvatskom jeziku postoji i štokavsko narečje, koje je činom postignutog sporazuma postalo jedino priznato književno narečje hrvatskog jezika. Do Bečkog dogovora, štokavsko narečje predstavljalo je osnovu isključivo srpskom standardnom jeziku i pomenutim narečjem govorili su uglavnom Srbi. Na navedeni način, veliki deo srpskog naroda, posebno katoličke ili „unijatske“ konfesionalne provenijencije u Trojedinici, ali i u Hercegovini, Bosni i Južnoj Ugarskoj, dospeo je u poziciju da njegov jezik ostane definisan kao hrvatski. Drugi veliki problem u determinisanju hrvatskog nacionalnog identiteta za hrvatsku građansku inteligenciju predstavljalo je odsustvo istorijski i duhovno integrišućeg povesnog procesa ili stanja, koje bi objedinilo intelektualni, politički i privredni kapacitet etničkog kolektiviteta u buđenju nacionalnog zanosa i osećaja društvenog zajedništva. Nedostajali su primeri istorijskih pobeda i žrtvovanja hrvatskog naroda u odbrani etničkih i državnih sloboda, npr. u ratovima sa osmanskim osvajačima, a posebno u komplikovanim odnosima prema ugarskoj kruni i habzburškom žezlu. Dostignuća hrvatskog plemstva u pomenutom pregalaštvu Kolektiviteta nisu mogli da predstavljaju nacionalno integrišući segment hrvatske prošlosti, jer su se dogodili u uskom socijalnom krugu, identitetski otuđenog sloja hrvatskog društva.

Pomenuti drugi veliki problem u definisanju hrvatskog nacionalnog identiteta, ozbiljnije je uzet u razmatranje unutar krugova hrvatskih političkih i intelektualnih elita, tek posle Revolucije 1848. godine. Prihvativši norme građanskog života, hrvatsko plemstvo je u građansku ideju o nacionalnom preporodu „ugradilo“ i brojne determinantske postulate anahronih feudalnih shvatanja i principa o ustrojstvu države i društva. U shvatanjima ustrojstva i uloge hrvatskog nacionalnog identiteta i države, sada „jedinstvena“ hrvatska građanska, nacionalno-politička i intelektualno-akademska elita posegnula je za feudalnim principom preuzetim od mađarskih političkih i intelektualnih elita, prema kome je na teritoriji Hrvatske mogao da postoji samo jedan hrvatski politički narod, odnosno nacija, bez obzira na raznovrsnost socijalne strukture istog. Do ukidanja feudalizma, pod terminom „političke nacije“ podrazumevani su samo pripadnici duhovnog i svetovnog plemstva, odnosno prva dva staleža, a nakon nestanka staleške države, u navedenu „naciju“ ubrajani su svi stanovnici Trojedinice, bez obzira na poreklo njihovog etniciteta. Pomenuti princip „političke nacije“ zasnivao se na srednjovekovnoj maksimi „cuius regio, eius religio“, koja je u građanskom društvu prevedena u misao „cuius regio, eius natio“. Dakle, „čija je zemlja, njegova je i nacija“. Nije bilo potrebno mnogo vremena da navedena krilatica dobije i inverzni, opasni smisao „čija nacija, njegova i zemlja“. Postojanje samo jedne „hrvatske političke nacije“ i to na zamišljenom „istorijskom prostoru“, koji se protezao od Kupe do Drine, od Zemuna do Kvarnera i od Drave do Jadrana i Boke, isključivao je egzistenciju bilo koje druge nacionalne koncentracije, a u prvom redu srpskog naroda, koji je na datim prostranstvima bio i najbrojniji. Pomenute interese u uređenju hrvatske države i ustrojstvu nacionalnog identiteta, hrvatske političke elite i inteligencija, u drugoj polovini XIX veka oblikovali su u famoznu ideju i politiku o „hrvatskom državnom i istorijskom pravu“. Upravo je „politika državnog i istorijskog prava“ postala onaj potrebni elemenat integracije hrvatskog političkog, ali ne još i nacionalnog identiteta.

Sve hrvatske političke opcije i organizacije, samo upotrebom različitih pristupa, odnosno raznovrsnih metodologija rada, zastupale su pomenutu politiku. Načela razvoja građanskog društva, zasnovana na mislima o slobodi, bratstvu i jednakosti, nisu predstavljala prevashodnu okosnicu geneze i afirmacije građanskog i nacionalnog identiteta hrvatstva u Trojedinici XIX veka, odnosno ista su podrazumevana samo za one grupacije populacije koje su, shodno ideji o „istorijskom i državnom pravu“ ulazili u sastav postfeudalne platforme o jedinstvenoj „hrvatskoj političkoj naciji“. Kao što je i ideja o „hrvatskoj političkoj naciji“ u građanskom društvu bila zasnovana na arhaičnom, feudalnom poimanju pitanja pripadnosti etničkoj, narodnosnoj skupini u skladu sa normama lex originis, tako su i zasebna, pojedinačna i kolektivna prava srpske nacionalne zajednice, percepirana kao „nezakonita“ ili bez utemeljenja u „istorijskom i državnom pravu“ hrvatskog naroda. Prema navedenim postavkama, pitanje postojanja i zasebnog identiteta srpske nacionane zajednice u Hrvatskoj, postale su glavne duhovne okosnice oko kojih se mobilisala i integrisala hrvatska politička, građanska i delimično nacionalna svest. Nezadrživi rast uticaja srpskih privrednika i finansijskih magnata, kao i njihovih subjekata na ekonomiju i društveni život Hrvatske, posebno nakon ukidanja Vojne krajine 1881. godine, izazivali oštar animozitet, prvo političkih krugova, a zatim i najširih slojeva hrvatskog društva u Hrvatskoj i Slavoniji prema srpskom etničkom kolektivitetu. Specifičan karakter nacionalnog identiteta srpskog naroda u Trojednoj kraljevini, a do 1881. godine i u Vojnoj krajini, generisan je na sasvim suprotnim postulatima od hrvatskog nacionalnog identiteta.

Građanska misao, zasnovana na prosvetiteljskim idejama inteligencije, narodna književnost, standardni jezik predvukovskog i postvukovskog doba, osećanje zajedničke prošlosti i pripadnosti jednom kolektivitetu, odsustvo feudalnih shvatanja i nasleđa u genezi nacionalnog identiteta, svest o postojanju dvoslojne prirode „žrtve“ i „pobednika“, kao integrišućih faktora u generisanju nacije, delatnost pravoslavne crkvene organizacije, predstavljali su postulate na kojima je „uokviren“ i afirmisan srpski nacionalni identitet u svim srpskim zemljama, pa i u Hrvatskoj. Njegovo postojanje i nespremenost da se „preoblikuje u društveno prihvatljivu komponentu“ socijalnog života u Hrvatskoj, isto je suprotstavljalo ideji o „hrvatskoj političkoj naciji“ i politici „državnog i istorijskog prava“. Nerealizacija pomenutih ideja i politike hrvatskih društvenih i intelektualnih snaga, uz postojeći animozitet hrvatskih elita prema srpskom „elementu“ (koji su imali „starofeudalni karakter i poreklo“), ubrzo je izazvala stvaranje opšteg neraspoloženja prema ideji o postojanju srpskog nacionalnog identiteta u „hrvatskim zemljama“. Kada je sklopljena Ugarsko-hrvatska nagodba 1868. godine, u članu 59. iskzan je stav da su „Kraljevine Hrvatska i Slavonija politički narod“, čime je zapravo izvršena identifikacija zemlje sa nacijom, jer ako je zemlja hrvatska, onda i nacija mora biti hrvatska. Prethodno je rečeno da su sve hrvatske političke snage i organizacije zastupale pomenuti ideološki stav. Pojedine, poput krajnje desničarskih partija Stranke prava Ante Starčevića, kasnije i „frankovaca“ zauzeli su mišljenje da sa srpskim pravoslavnim elementom nije moguće ostvariti bilo koji vid komunikacije ili sporazuma, odnosno da se isti mora fizički i biološki ukloniti iz „hrvatskih zemlja“. Nije čak ni kuriozitet, činjenica da u današnjoj modernoj i demokratskoj Republici Hrvatskoj, kao i u svesti hrvatske nacije, Ante Starčević uživa zvanični status i određenje „oca Domovine“. Navedeni pravaški sistem ideoloških postavki u ravoju odnosa prema srpskom nacionalnom identitetu, zasnivao se na starim feudalnim shvatanjima hrvatskih staleža o „remetilačkom karakteru“ egzistencije srpskog etniciteta u Hrvatskoj.

Niko jezgrovitije i istinitije nije pojasnio pomenuti stav prema srpskom pravoslavnom stanovništvu od Ambroza Kuzmića, upravnika imanja Zagrebačke biskupije koji je u izveštaju sačinjenom 13. novembra 1700. godine napisao da bi bilo bolje „…Vlahe (Srbe – primedba autora) vsze poklati nego ztaniti (nastanjivati – primedba autora)…“. U decenijama hrvatskog nacionalnog preporoda, najveći deo pripadnika hrvatske inteligencije, kao i političkih prvaka i stranka svih provenijencija, zastupao je stav da u „hrvatskim zemljama“ živi samo hrvatski narod. Biskup Josip Juraj Štrosmajer, jedan od najznačajnijih i najuticajnijih hrvatskih intelektualaca i političara, u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji XX veka bio je označen kao „zatočnik ili apostol“ ideje jugoslovenstva i ideologije jugoslavizma. Međutim, sve što je Štrosmajer, kao i njegov saradnik Franjo Rački, u pogledu ideje jugoslovenstva zasnovao i zastupao, prema mišljenju i dokazima koje je izneo Jovan Dučić, sastojalo se u tezi da na „istorijskom prostoru“ Hrvatske (Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Lika, Kordun, Banija, Hercegovina, Bosna, Srem, Baranja, Boka) živi samo hrvatski narod, a da bi neka buduća Jugoslavija trebalo da egzistira kao zajednica hrvatskog, slovenačkog i srpskog naroda (u Kneževini ili Kraljevini Srbiji i Južnoj Ugarskoj), isključivo pod „žezlom“ habzburške dinastije, dominacijom Rimokatoličke crkve i sa centrom u Zagrebu. Zapravo, „jugoslovensko opredeljenje“ hrvatskog nacionalnog preporoda i identiteta, kada se posmatra sa odsustvom „retoričko-ideoloških elemenata“ predstavljalo je samo jedan od političkih izraza, a nikako nacionalni pojam ili težnju. Pomenutu tezu, Jovan Dučić je poetski objasnio rečima da : „…u hrvatskim očima niko nije bio dobar Jugosloven ako nije pre toga bio loš Hrvat…“.

Prilikom „naučne analize“ značenja imena Hrvat i Srbin, ugledni hrvatski istoričar Vjekoslav Klaić tvrdio je 1893. godine: „… da je pravo nacionalno ime za narod od Istre do Balkana ime Hrvat, a plemensko Srbin, tj. Srbi su species Hrvatskog genusa. Svaki Srbin je Hrvat, ali Hrvat nije Srbin…“. Hrvatski političar Frano Supilo u svom pravaškom listu Crvena Hrvatska iz Dubrovnika 1895. godine isticao je: „… Svaki čestiti Hrvat ima biti davno načistu s tzv. srpskim pitanjem. Ima Srba, priznajemo, ali u nas i u našim krajevima Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Srba nema. Oni koje se u Banovini (Hrvatskoj i Slavoniji-primedba autora) i Dalmaciji Srbima nazivaju nijesu Srbi nego pravoslavni Hrvati…“. Don Mihovil Pavlinović, hrvatski pravaški političar iz Dalmacije, pisao je: „… U Hrvatskoj bio tko vjere koje htio, zvao se imenom koje volio, svak se rađa Hrvat…“. Do sada smo naveli samo male egzemplare izjava i „naučnih stanovišta“ hrvatskih političara i intelektualaca, svih političkih opredeljenja koja su postojala u Hrvatskoj u dugom XIX veku, dakle i „jugoslovenskog“ izraza i uverenja, ektremnog „pravaškog“ stava, ali „umerenih“ zastupnika hrvatske nacionalne politike „centra“, poput Stjepana Radića, predvodnika hrvatskog seljaštva, koji je tvrdio da „… Hrvati u Jugoslaviju ne trebaju da ulaze, kao guske u maglu…“. Stjepan Radić, doduše nije negirao postojanje srpskog etnosa i identiteta u Hrvatskoj, ali je u svojim čestim promenama „političkog kursa i diskursa“ (bio je i jedan od vođa Hrvatsko-srpske koalicije početkom XX veka), profilisao se kao izraziti zastupnik „hrvatske samostalnosti“ koja bi bila ostvarena preko „jugoslovenske epizode“ u istoriji hrvatskog naroda. Usamljeni su bili glasovi nekolicine hrvatskih intelektualaca i političara poput Imbre Ignjatijevića Tkalca, doslednog pristalice ideje jugoslovenstva, koji je smatrao da jugoslovenstvo mora da bude zasnovano na modernim shvatanjima građanski uređenih društava, kao i jednakosti i ravnopravnosti hrvatskog i srpskog naroda u Hrvatskoj i drugim jugoslovenskim zemljama. Tako je između ostalog tvrdio: „… Ne osnivlje se budućnost i ne utemeljuju se države na starim hartijama i na virtualnim teritorijalnim tražbinama, ma bile ove što može biti bolje dokazane i nedvojbene, nego se osnivaju na krepkoj volji, na snazi i delateljnosti živećeg naroda koji hoće i ume stvoriti si državu da u njoj o svojoj volji i o svojem pravu živi i narodni zadatak svoj izpuni…“.

Za razliku od Tkalca i pomenutih mišljenja nekolicine predstavnika hrvatske inteligencije, koji afirmaciju nacionalnog identiteta hrvatskog naroda nisu zasnivali na ideji „hrvatske političke nacije“ i politike „istorijskog i državnog prava“, već na postulatima saradnje i ravnopravnosti svih južnoslovenskih nacionalnih identiteta u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, u političkom životu, ali i na odgovornim nacionalno-državničkim, „upravljačkim“ pozicijama u Hrvatskoj, često su pobedu odnosili zatočnici politike ektremnih stanovišta o karakteru hrvatskog nacionalnog identiteta i uslovima za razvoj hrvatske državnosti, a uz podsticanje i razvijanje opšteg populacijskog animoziteta hrvatskog naroda prema postojanju srpskog etniciteta u „hrvatskim zemljama“. Pod uticajem ovih „pravaško-starčevićevskih“ shvatanja, Srpska Pravoslavna Crkva redovno je nazivana „grčko-nesjedinjenom“, a u dnevnoj štampi i periodici, kao i na javnim političkim, književnim i drugim skupovima, Srbi nikada nisu nazivani svojim nacionalnim imenom, već su označavani pežorativnim svojstvima iz termina, poput: Vlasi, Cigani, grčko-istočnjaci, Skipetari ili Šiptari, Bizantinci, dotepenci, takozvani Srbi, oni koje se krste Srbima, oni koji se siju gdje im mjesto nije, itd. Sam Starčević Srbe je nazivao: „blatni skoti“, „gnusna ropska stvorenja“, „nakot zreo za sjekiru“, „prodane mešine“, „pseta austrijska“, „pseta pustjena s verige“, „smeće“ i slično. Slične, pa i grozomornije primere javne satanizacije nacionalnog imena i prava na egzistenciju srpskog naroda u Hrvatskoj mogli smo da primetimo i devedesetih godina prošlog veka. Tako je urednik Hrvatske radio-televizije Jerko Tomić u jednoj svojoj autorskoj emisiji, emitovanoj na hrvatskom javnom medijskom servisu 1996. godine, o srpskom narodu izneo sledeće stavove: „da su neljudi kojima nije pomoglo ni svetosavlje; da su četnička gamad gora od stoke; da su srbadija prljave šape; da su Srbi sotonski dobošari; da su Srbi civilizacija ražnja i rakijetine; krezubi monstrumi; prljave šubare, jad, beda i đubrad; srbočetnički vampiri; ljudsko zlo, horde, stvorovi, bolest, guba, neslavni Jovani, bijesne razularene četničke zvijeri; da su u Hrvatsku došli prije sto godina“, i druge fantazmagorije i vulgarnosti. Sasvim je jasno da, ne samo u Hrvatskoj, nego i na drugim svetskim meridijanima, ukoliko postoji svesna i planski sprovedena kompromitacija reputacije karaktera određene nacionalne, verske, etničke ili druge zajednice, posebno onih „manjinskog statusa“ u nekom društvu, pomenuto stanje i društveni ambijent stvara uslove za preduzimanjem mera fizičkog nasilja i progona „žigosanog subjekta“, čiji život, po pravilu bude, okončan u genocidima i ludilu zločinstava organizovanih u nacističkim kazamatima Aušvica, Sobibora, Dahaua, Jasenovca, Jastrebarskog, Lidica, Ledinaca, Prebilovaca… Na osnovu rečenog, ni zločini nad srpskim civilima počinjeni u operaciji Oluja ne mogu nikoga da iznenade, osim u domenu dimenzija gnusnosti. Posebno ukoliko su nam poznati planovi hrvatskog predsednika dr Franje Tuđmana, izrečeni svega nekoliko dana pre početka operacije Oluja: „… Nanesimo im takve udarce, da Srbi praktički nestanu sa ovih prostora… uz to, tobože im jamčiti građanska prava, a istovremeno im pokazati put kuda da se izvlače…“!

Kompromitacija srpskog identiteta u Hrvatskoj, permanentno je bila praćena isticanjem: da su Srbi izdajnici „hrvatske države“, kao i to da su „…remetilački činilac hrvatskog društva i hrvatske politike; da su narodna neprilika (kako je Srbe jednom okarakterisao Stjepan Radić); da su hajdučki i razbojnički narod; da su vizantijski prepredeni i lukavi i da je Srpstvo opasno po svojim mislima i po svom rasnom sustavu, jer je u njemu krvlju uvjetovano raspoloženje za zavjere, revolucije i prevrat“. Ćirilično pismo permanentno se nalazilo pod udarom hrvatskih političkih i intelektualnih elita, a trpelo je konstantne zabrane i potiskivanja iz javne upotrebe. Srpski jezik nazivan je jednostavno hrvatskim ili našim, ponekad i jugoslovenskim, odnosno hrvatsko-slavonsko-dalmatinskim.U periodu od gotovo pola veka, dakle u vremenu posle Revolucije 1848. godine, pa sve do završetka Prvog svetskog rata, u „hrvatskim zemljama“ stvaran je ambijent masovne „histerije“ Kolektiviteta usmerene protiv prava srpske nacionalne zajednice da sa svojim identitetsko-duhovnim karakteristikama egzistira na prostorima Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Kao što smo ranije naglasili, hrvatski nacionalni program i misao, zanovani na delatnosti političkih, intelektualnih i duhovnih elita istog, okosnicu svojepolitike pronašlisu i „negovali“ na produkovanju „profila žrtve“hrvatskog naroda, kome je u strukturi mentalnog sklopa i karakteristika identiteta afirmisan pojam o potrebi nasilnog uklanjanja „realne“ opasnosti od srpske i „velikosrpske“ hegomonije i državotvorne ideje istih.

Pokušaji neutralisanja pomenute, a istinski nepostojeće „srpske opasnosti“, da putem sporadično uspešne politike „unijaćenja“ i „pokatoličavanja“, koja je imala prvenstveni zadatak da preko duhovno-konfesionalnog „preoblikovanja“ srpske pravoslavne svesti u društveno „prihvatljivu“, prvo „rimokatoličku“, a onda i hrvatsku nacionalnu, srpski nacionalni identitet zanavek ukloni sa prostora Hrvatske, za hrvatske društvene elite nije dala odgovarajuće ili „poželjne“ rezultate. Iz datog razloga, već krajem XIX, a posebno u prvim decenijama XX veka počeli su dobro planirani, organizovani masovni pogromi i fizičko nasilje protiv duhovnih, akademskih, privrednih i političkih institucija, kao i širokih slojevapopulacije srpske nacionalne pripadnosti u Hrvatskoj i Slavoniji. Već smo naglasili da su pomenuti pogromi bili samo začetak politike bezumlja koja se završila u genocidu nad srpskim narodom u NDH i konačnom etnocidu u Ratovima za jugoslovensko nasleđe 1991-1995. godine. Međutim, u operaciji Oluja, hrvatskim političkim i duhovnim elitama pošlo je za rukom da identitetskim nedorečenostima u nacionalnoj svesti hrvatskog naroda, konačno pribave onaj preko potrebni „profil pobedničkog mentalitata“ u hrvatskom nacionalnom identitetu. U navedenoj tezi nalaze se i razlozi zbog čega „naša Oluja nikada ne prestaje“. Jedino, tvorcima pomenutog narativa niko nije uspeo da objasni da se „pobeda“ ili „žrtva“ u mentalitetu i identitetu određene nacije nikako ne gradi na tragediji i tuzi bilo koje nacije ili bilo kojeg čoveka, kao jedinke u svetu, već postulate sopstvenog identiteta jedan narod mora da stvara, prvenstveno na milosrđu i humanosti svoga bića.

Autor analize : Msr Ognjen Karanović, istoričar

IZVORI I LITERATURA

Arhiv SANU u Beogradu, Zaostavština Viktora Novaka, neobjavljena građa.

Bojničić, Ivan, Zakoni o ugarsko-hrvatskoj nagodbi, Zagreb, 1907.

Dabić, Vojin, Vojna Krajina: Karlovački generalat (1530-1746), Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 2000.

Gavrilović, Slavko, Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj XV-XIX veka, Filip Višnjić, Beograd, 1993.

Krestić, Vasilije Đ, Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914, Politika, Beograd, 1991.

Krestić, Vasilije Đ, Srbi i Hrvati – uzroci sukoba, Tehnički fakultet, Čačak, 1997.

Krestić,  Vasilije Đ, Genocidom do Velike Hrvatske, Matica srpska, Arhiv Srbije, Novi Sad, 1998.

Krestić, Vasilije Đ, Biskup Štrosmajer u svetlu novih izvora, Srpska akademija nauka i umetnosti, Tehnički fakultet, Beograd, Čačak, 2001.

Krizman, Bogdan, Osnivanje Hrvatske pučke seljačke stranke 1904-1905, Radovi Instituta za hrvatsku povijest,2, Institut za hrvatsku povijest, 1972.

Novak, Viktor,Dva antipoda, biskup Štrosmajer i nadbiskup Mihalović u očima savremenika 1870, Beograd, 1940.

Novak, Viktor, Magnum Crimen, pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb, 1948.

Pavlinović, Mihovil, Hrvatski razgovori, Zadar, 1877.

Rački, Franjo, Franjo Rački u govorima i raspravama 1828-1894, priredio Viktor Novak, Hrvatski štamparski zavod D. D, Beograd, 1925.

Starčević Mile, Ante Starčević i Srbi, Matica hrvatska, Zagreb, 1936.