BUDUĆNOST HRVATSKOG NARODA U DEJTONSKOJ BOSNI I HERCEGOVINI U XXI VEKU
Dejtonska Bosna i Hercegovina
1.Potpisivanje Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine
Značajna „geopolitička“ i istorijska prilika u kojoj su južnoslovenski narodi stvaranjem Jugoslavije mogli da izgrade jedan „snažan“ „državni, politički i privredni organizam“, koji bi u odgovarajućim društvenim okolnostima postao i regionalna, pa i evropska sila na prostorima zapadnog Balkana, propuštena je uništenjem te države u Ratovima za jugoslovensko nasleđe. Surovi i krvavi građanski i međunacionalni rat u nekadašnjoj Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini okončan je parafiranjem, a potom i potpisivanjem Opšteg mirovnog sporazuma za BiH sa aneksima istog, u Dejtonu i Parizu u novembru i decembru 1995. godine, dakle pre gotovo 23 godine. Sporazum je potpisan od strane predstavnika ondašnje Savezne Republike Jugoslavije, koji su ujedno zastupali interese Republike Srpske i srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, ali su istovremeno nastupali i u statusu predstavnika države-garanta potpisanog mirovnog sporazuma. Slično jugoslovenskoj, delegacija Republike Hrvatske zastupala je interse hrvatskog naroda u BiH, ali je imala i status garanta, tog, sada već čuvenog Dejtonskog mirovnog sporazuma. Predstavnici bošnjačkog i hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini bili su predstavljeni „dvostepeno“, odnosno, bošnjački predstavnici zastupali su interese centralnih državnih organa (Predsedništva) međunarodno priznate, ali osporene Republike Bosne i Hercegovine, kao i bošnjačkog naroda u celini, dok su u zajednici sa hrvatskim političarima nastupali i kao predstavnici Muslimansko-hrvatske federacije formirane u Vašingtonu 1994. godine, koja će tek na osnovu Dejtonskog mirovnog sporazuma biti definisana kao entitet u okviru Bosne i Hercegovine pod imenom Federacija Bosne i Hercegovine.
Dejtonskim mirovnim sporazumom okončana je druga faza u Ratovima za jugoslovensko nasleđe (1991-1999), a ono što je najvažnije uspostavljen je mir u nekada središnjoj jugoslovenskoj federalnoj jedinici koju su, zbog specifičnosti istorijskog razvitka i kompleksnosti versko-nacionalne strukture njene demografije, nazivali i „Jugoslavija u malom“. U pravno-političkom pogledu Bosna i Hercegovina ustrojena je kao složena državna zajednica, koju čine dva entiteta – Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine i tri konstitutivna naroda, koja su na „državnom nivou“ međusobno ravnopravna i ustavotvorna. Takođe, Dejtonskim sporazumom, Republika Srpska je konačno i sa međunarodnog javno-pravnog stanovišta, ali i ustavo-pravnog aspekta, legalizovana kao zaseban entitet u kome je je bio konstitutivan srpski narod u tom delu Bosne i Hercegovine. Drugi entitet, Federacija Bosne i Hercegovine, definisana je kao savezna državna zajednica koju čini deset konstitutivnih organizacionih jedinica-kantona: Unsko-sanski kanton, sa sedištem u Bihaću, Posavski kanton (Orašje), Tuzlanski kanton (Tuzla), Zeničko-dobojski kanton (Zenica), Bosansko-podrinjski kanton (Goražde), Srednjobosanski kanton (Travnik), Hercegovačko-neretvanski kanton (Mostar), Zapadno-hercegovački kanton (Široki Brijeg), Kanton Sarajevo (Sarajevo) i Kanton 10 (tzv. Hercegobosanski kanton), sa sedištem u Livnu. Prema Dejtonskom sporazumu, bošnjačka i hrvatska nacionalna zajednica predstavljale su dva konstitutivna naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine.
Veliki broj nadležnosti u organizaciji državne vlasti bio je rezervisan za kantonalne organe u Federaciji BiH (javno zdravlje, socijalna politika, javna bezbednost, urbanizam, kultura, itd). Kantoni raspolažu sa znatnim ovlašćenjima u svim granama vlasti: sudskoj, zakonodavnoj i izvršnoj. Deo nadležnosti od inetersa za celokupan entitet prenesen je na organe vlasti Federacije Bosne i Hercegovine (predsednika i potpredsednika Federacije, Vladu i dvodomni Parlament), dok su u skladu sa Dejtonskim sporazumom, nadležnosti u oblasti spoljne i spoljnotrgovinske politike, carinske i monetarne politike, finansiranja državnih organa Bosne i Hercegovine i njenih međunarodnih finansijskih obaveza, unutrašnjeg i međunarodnog saobraćaja, međuentitetskog i vazdušnog prometa ljudi, robe i usluga, prenesene na državni „nivo“ u organizaciji vlasti u Bosni i Hercegovini. Funkcionalnost i svrsishodnost postojanja na opisani način ustrojene države, verovatno bi bili dugoročno zagarantovani i sa velikim izgledima na istorijski uspeh da su u potpunosti i „doslovce“ poštovane odredbe Dejtonskog sporazuma u proteklim decenijama.
Međutim, veoma agresivnim političkim delovanjem dela međunarodne zajednice oličene u aktivnostima zemalja tzv. zapadne demokratije, predvođenih Sjedinjenim Američkim Državama, od 1998. godine neprekidno su modifikovale odredbe mirovnog sporazuma, posebno u pogledu ustavnog ustrojstva države, sa krajnjim ciljem prekompozicije teritorijalne strukture u organizaciji vlasti u Bosni i Hercegovini. Potpuno zanemarivši istorijsku činjenicu da su oružani sukobi u BiH pokrenuti zbog majorizacije interesa cele jedne, u prvo vreme, srpske nacionalne, a potom i hrvatske nacionalne zajednice, koje nisu imale priliku da u centralizovanim državnim organima zaštite svoje vitalne etničko-egzistencijalne potrebe, pomenuti deo međunarodne zajednice ponovo se „okrenuo“ politici unitarizacije ove kompleksne balkanske države, pod izgovorom da „dejtonske“ odredbe njenog ustrojstva usporavaju, pa čak i onemogućuju politički i privredni razvoj bosanskohercegovačkog društva, posebno u domenu težnji istog da se u određenom razumnom roku pridruži Evropskoj uniji. Uloga i delatnost „visokog predstavnika“ međunarodne zajednice u BiH (OHR), koje su prema odredbama Dejtonskog sporazuma trebalo da imaju samo konsultativno-koordinatorski karakter u procesima uspostavljanja i stabilizacije mirnodopskog stanja u državi, transformisane su u položaj uslovno rečeno inostranog „protektoratskog guvernera“, koji je na osnovu tzv. „bonskih ovlašćenja“ iz 1997. godine, dobio neogranična vladalačka prava, svojestvena kakvom evropskom apsolutističkom monarhu iz epohe prosvećenog apsolutizma. Savet za implementaciju mira u BiH predstavljao je jedino političko telo koje je kontrolisalo rad visokog predstavnika u proteklih gotovo dve i po decenije od potpisivanja Dejtonskog sporazuma. U datom periodu, sedam ličnosti obavljalo je ovu funkciju: Karl Bilt (Švedska), Karlos Vestendorp (Španija), Volfgang Petrič (Austrija), Pedi Ešdaun (Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske), Kristijan Švarc-Šiling (Nemačka), Miroslav Lajček (Slovačka) i Valentin Incko (Austrija).
Formalno i danas, visoki predstavnik poseduje najšira ovlašćenja u delatnostima organa u svim granama vlasti u BiH. Sve do 2007. godine, data ovlašćenja (pravo da sve građane BiH postavlja na položaj i da smenjuje sa bilo kojeg položaja u svim institucijama javnog karaktera u ovoj državi, pravo da usvaja i ukida bilo koje zakonske ili podzakonske pravne akte na bilo kojem nivou u organizaciji vlasti, pravo da vrši izmene ili dopune ustava BiH, entiteta i kantona, kao i statute svih lokalnih samouprava do nivoa mesnih zajednica, pravo da uspostavlja ili ukida bilo koje pravno lice u BiH, pravo da bilo kojem građaninu BiH ukine ili dodeli pravo na rad i zapošljavanje, pravo da vrši izmene i dopune bilo kojih odluka, pa i presuda u delatnostima svih sudskih organa u BiH, itd), visoki predstavnik često je koristio, pa je i smisao pojedinih odredaba Dejtonskog sporazuma, a naročito efekat istih u svakodnevnom životu, u mnogome izmenjen.
„Date odluke izazvale su „novi talas“ ustavnih promena i modifikovanja Dejtonskog sporazuma, prema kojima su u oba entiteta sva tri naroda u javnim ustanovama i organima entiteske vlasti i lokalne samouprave morali biti ravnomerno zastupljeni…“
Ustavne promene od 2002. do 2005. godine, posebno su izmenile konstelaciju nadležnosti institucija u organizaciji vlasti, kada su odbrambena politika, obaveštajno-bezbednosna politika, veliki deo poreske politike, „energetska“ politika i druge, „izmeštene“ iz ovlašćenja entitetskih vlasti i „udeljene državnom nivou“ vlasti u BiH. Takođe, osovina strukture dejtonske BiH modifikovana je usvajanjem odluka da su Bošnjaci, Srbi i Hrvati konstitutivni narodi na celokupnom prostoru državne teritorije, pa i u oba entiteta. Date odluke izazvale su „novi talas“ ustavnih promena i modifikovanja Dejtonskog sporazuma, prema kojima su u oba entiteta sva tri naroda u javnim ustanovama i organima entiteske vlasti i lokalne samouprave morali biti ravnomerno zastupljeni. Takođe, u entitetskim i kantonalnim parlamentima, posebno u okviru Narodne skupštine Republike Srpske uspostavljeni su ustavni mehanizmi, tzv. „zaštite vitalnog nacionalnog interesa“. U praksi rada datih organa, ti „mehanizmi“, zapravo su dobili inhibitorske karaktere u funkcionisanju entitetskih organa vlasti, dok su se ponajmanje „interesovali“ za zaštitu interesa nacionalnih identiteta tri konstitutivna naroda u BiH.
„Kada su u pitanju izmene odredaba Dejtonskog spoarzuma, posebno je zanimljiv „slučaj Brčkog“….“
Ustavne promene izazvale su i modifikacije u sastavu i delatnostima kolektivnih i inokosnih organa sve tri grane vlasti na svim nivoima istih u BiH. Tako, npr. na osnovu novih ustavnih odredaba iz datog perioda, ustanovljeno je da vlade entiteta, kao nosilaca izvršne vlasti u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine, u svom sastavu i radu mogu imati tačno određen broj i karakter ministarstava i članova, gde je nacionalna struktura istih precizno utvrđena. Takođe, broj potpredsednika entiteta povećan je na dva, gde je predviđeno da predsednik i potpredsednici Republike Srpske i Federacije BiH moraju predstavljati različite nacionalne zajednice, itd. Kada su u pitanju izmene odredaba Dejtonskog spoarzuma, posebno je zanimljiv „slučaj Brčkog“.
Naime, u toku mirovnih pregovora u Dejtonu 1995. godine, sukobljene strane nisu mogle da postignu konačni dogovor o liniji razgraničenja na prostoru predratne opštine Brčko u severoistočnom delu BiH, a gde se u toku rata nalazio tzv. „koridor života“ koji je povezivao istočne i zapadne delove Republike Srpske. Napominjemo da u toku navedenih pregovora niko nije dovodio u pitanje status samog naselja i njegove bliže okoline, koji su pripadali Republici Srpskoj, već je sporna bila linija razgraničenja između entiteta sa severne i južne strane ovog mesta. Dogovoreno je da o datom problemu konačnu odluku donese Arbitražni sud međunarodne zajednice. Taj sud odluku je i usvojio 1999. godine kada je na celokupnoj predratnoj teritoriji opštine Brčko proglašena nova teritorijalna jedinica u BiH – Brčko distrikt Bosne i Hercegovine. Na taj način, frapantno je prekršen Dejtonski sporazum, i to iz više razloga. Na prvom mestu, uspostavljena je nova teritorijalno-organizaciona jedinica i nivo vlasti u BiH, što Dejtonski sporazum nije predvideo. Dalje, narušen je odnos veličina površina teritorija entiteta, koji je u Dejtonskom sporazumu ustanovljen u razmeri 51% na prema 49% u korist Federacije BiH, pri čemu je znatno oštećena Republika Srpska i na kraju, prekinuta je fizička neposredna veza između zapadnih i istočnih delova „manjeg entiteta“, a u formalno-pravnom pogledu Distrikt je stavljen pod nadležnost obe konstitutivne teritorijalne jedinice u BiH.
Razlozi zbog kojih je izbio građanski i međunacionalni rat u BiH (odsustvo mogućnosti da interesi svih konstitutivnih naroda budu adekvatno zaštićeni i afirmisani u centralnim državnim organima), otklonjeni su uspostavljanjem kompleksne strukture i odnosa međusobnih nadležnosti i ovlašćenja teritorijalnih jedinica i njenih organa u organizaciji vlasti u BiH, gde je bilo predviđeno da svi konstitutivni narodi svoje interese ostvaruju putem entitetskih institucija (Srbi u Republici Srpskoj, Bošnjaci i Hrvati u Federaciji BiH), dok bi „zajednički interesi“ bili zaštićeni u delatnostima nekolicine državnih organa dejtonske BiH. Dodatno, bilo je predviđeno da partikularni interesi hrvatske i bošnjačke zajednice u Federaciji BiH budu afirmisani u radu kantonalnih institucija, u okolnostima gde su u tri kantona (Zapadnohercegovački, Posavski i Kanton 10) pripadnici hrvatskog naroda činili apsolutnu većinu u ukupnom broju stanovnika, dok su u etničkom pogledu dva kantona bila mešovita (Hercegovačko-neretvanski i Srednjobosanski), a u ostalim dominantnu većinu su činili i čine pripadnici bošnjačkog naroda.
Prvenstveno, u postdejstonskom periodu, putem procesa izmena ustava usmerenim u pravcu unitarizacije i centralizacije BiH, „dejtonski fundamenti“ na kojima je počivala funkcionalnost države, možda su i trajno narušeni. Funkcionisanje ionako složene države nepremostivo je otežano, „birokratski aparat“ je uvećan, a sam „državni organizam“ ostao je „trom“ i nefunkcionalan. Bošnjački političari, podržani od strane predstavnika međunarodnih institucija u BiH, zaduženih za nadzor nad sprovođenjem mirovnog sporazuma u život, zauzeli su stanovište da se razlozi za odsustvom funkcionalnosti BiH nalaze u „suštinskom značaju i značenju“ Dejtonskog sporazuma, odnosno u konceptu višnacionalnog ustrojstva države na osnovu delovanja njenih etnički struktuiranih konstitutivnih elemenata otelotvorenih u postojanju entiteta i kantona. Iz datih razloga, gotovo sve političke stranke sa dominantnim uticajem bošnjačkog elementa u članstvu i upravljačkim strukturama istih, predlažu temeljne izmene Dejtonskog sporazuma, usmerene u pravcu ukidanja entiteta i kantona ili svođenja njihovih nadležnosti na meru rada klasičnih upravno-administrativnih jedinica, bez „stvarnih“ ili značajnih ovlašćenja i to u jednoj državi koja bi bila ustanovljena na integralnoj ili unitarnoj državotvornoj platformi, poput SR Bosne i Hercegovine od 1945. do 1992. godine.
„Rimokatoličke crkve iz Bosne i Hercegovine svake godine iseli 10 hiljada ljudi hrvatske nacionalnosti….“
U navedenoj atmosferi permanentne političke krize, nezaustavljivog rasta stope organizovanog kriminala i opšte stagnacije u privrednom razvoju, pokazalo se da je politički i pravni sistem u Federaciji BiH generator opšte nestabilnosti u Bosni i Hercegovini. Stopa realnog rasta BDP u 2017. godini u odnosu na prethodnu godinu iznosila je 3,1%, ali je realan pad u BDP zabeležen u strateškim delatnostima ili granama privrede u Federaciji BiH. Tako npr, pad je zabeležen u poljoprivredi, šumarstvu i ribolovu za 10,6%, naučno-tehničkim i tehnološkim delatnostima za 5,5%; u proizvodnji i snabdevanju električnom energijom i gasom za 3,2%; u prehrambenoj industriji za 4,3%, itd. Za isti period, realan rast BDP zabeležen je u umetnosti, zabavi i rekreaciji za 10,8%, administrativnim i uslužno-pomoćnim delatnostima za 9,7%, prevozu i skladištenju za 7,3%, itd. U pomenutim okolnostima, kao i u uslovima strahovite demografske nesrazmere u odnosu na prisustvo bošnjačke i hrvatske populacije u ukupnom broju stanovnika u Federaciji BiH (oko 70% stanovnika pripada bošnjačkom nacionalnom korpusu, a oko 20% hrvatskom), primećujemo dalje opadanje broja stanovnika hrvatske nacionalne i rimokatoličke konfesionalne provenijencije, gde se prema procenama Vrhbosanske nadbiskupije Rimokatoličke crkve iz Bosne i Hercegovine svake godine iseli 10 hiljada ljudi hrvatske nacionalnosti. Svakako, osnovni razlog nesigurnog položaja hrvatske nacionalne zajednice i perspektive njenog fizičkog i biološkog opstanka i egzistencije u Federaciji BiH, nalazi se u narušavanju ustavnih mehanizama zaštite i afirmacije interesa i potreba i iste u procesima „antidejtonske konstitucionalne prekompozicije“ Bosne i Herecgovine u prethodnih dvadeset godina.
Hrvati u Bosni i Hercegovini
Sve do prvih decenija XX veka pitanje postojanja hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini imalo je veoma diskutabilan karakter. U skladu sa rezultatima opšteg popisa stanovništva u pomenutim zemljama, publikovanim 22. aprila 1895. godine koje su se u datom periodu nalazile pod autrougarskom okupacijom (iako pod formalno-pravnim suverenitetom Osmanlijskog carstva), dolazimo u priliku da uvidimo da je u Bosni i Hercegovini živelo 1 591 036 stanovnika, od čega u Bosni 1 361 868, a u Hercegovini preostalih 229 168. Gustina naseljenosti stanovništva po kvadratnom kilometru bila je mala, svega 80 stanovnika, a u ondašnjim austrijskim naslednim zemljama jedino je u Salcburgu evidentiran niži stepen gustine naseljenosti (70 stanovnika). Takođe, možemo da ustanovimo da je gustina naseljenosti populacije u administrativnim jedinicama regionalne uprave u organizaciji okupacione vlasti bila veoma približna pomenutom proseku. Recimo, u oblastima Hercegovine i delova središnje Bosne u kojima je u popisima stanovništva u toku XX veka bila evidentirana masovnija zastupljenost populacije sa hrvatskm nacionalnom provenijencijom, gustina naseljenosti po kvadratnom kilometru iznosila je 65 stanovnika. Uz 30 hiljada Albanaca koji su živeli u jugoistočnim delovima ovih zemalja, nekoliko hiljada osmanlijskih Turaka i oko 8 hiljada Jevreja, na osnovu popisnih listića zabeleženo je da je u Bosni i Hercegovini živelo 98% Južnih Slovena ili kako je zvanično terminološki determinisano, Srba.
Bez obzira što su austrougarske vlasti u etničko-nacionalnom pogledu stanovništvo u Bosni i Hercegovini determinisali kao srpsko, iste su i te kako prepoznali jasne razlike u strukturi konfesionalne provenijencije bosanskohercegovačkog društva. U tom periodu u Bosni i Hercegovini živelo je oko 550 000 stanovnika muslimanske veroispovesti (35%), zatim, oko 674 000 stanovnika, kako je navedeno „šizmatočko-pravoslavne“ konfesije (43%), te 334 hiljade stanovnika rimokatoličke veroispovesti (21,3%), uz 4 hiljade protestanata. Kada je bilo u pitanju stanovništvo rimokatoličke konfesije, isto je u većini živelo na prostorima severnog dela Hercegovine i oblastima središnje Bosne, koncentrisano oko grada Travnika, negdašnjeg sedišta osmanlijske uprave u Bosni. Pomenuto katoličko stanovništvo u većini je pripadalo kmetskoj seosko-socijalnoj populaciji.
„Nekoliko godina pre austrougarske okupacije BiH papa Lav XIII uzdigao je status Vikarijata na stepen Vrhbosanske nadbiskupije sa sedištem u Sarajevu, a data arhidijaceza imala je nadležnost nad nekoliko svojih organizacionih celina sa centrima u Banjaluci, Mostaru, Duvnu (današnjem Tomislavgradu) i Trebinju…“
Snažan kohezioni faktor u integraciji ovog rimokatoličkog stanovništva predstavljao je, razume se uticaj i delatnost organizacionog sistema Rimokatoličke crkve u Bosni i Hercegovini. Još u srednjovekovnom periodu, na ovi prostorima bila je prisutna Bosanska biskupija, koja je delovala pod ingerencijom nadbiskupije u ugarskoj Kaloči, ali sa snažnim uticajem franjevačkog monaškog reda. Navedena crkvena dijaceza reorganizovana je 1735. godine u Apostolski vikarijat za Bosnu i Hercegovinu, te je ista ponovo poverena na staranje franjevačkom monaškom redu. Od 1846. godine jedinstveni Vikarijat je podeljen na dva dela. Nekoliko godina pre austrougarske okupacije BiH papa Lav XIII uzdigao je status Vikarijata na stepen Vrhbosanske nadbiskupije sa sedištem u Sarajevu, a data arhidijaceza imala je nadležnost nad nekoliko svojih organizacionih celina sa centrima u Banjaluci, Mostaru, Duvnu (današnjem Tomislavgradu) i Trebinju. U svim dijacezama Vrhbosanske nadbiskupije delovalo je 20 muških manastira sa 182 monaha, od kojih je 17 pripadalo franjevačkom monaškom redu, dok su tri bila poverena trapističkoj zajednici. Istovremeno, delovalo je 27 ženskih konventskih kongregacija.
Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine umnogome je doprinela razvoju rimokatoličke crkvene organizacije i širenju uticaja pomenutog konfesionalno-duhovnog života u ovim zemljama. U periodu manjem od pola veka, od 1850 godine do pomenutog popisa stanovništva 1894. i 1895. godine, broj stanovnika rimokatoličke veroispovesti uvećan je sa 150 hiljada na 334 142 stanovnika. Važno je da napomenemo da, recimo u 1880. godini, u oblastima između Gradiške i Banjaluke nije živeo nijedan katolik, a za samo petnaest godina, na tom istom prostoru, podignuto je 10 rimokatoličkih samostana. Takođe, pre austrougarske okupacije, u Trebinju je živelo svega 7 rimokatoličkih porodica, da bi u 1894. godini, u ovo gradu bilo prisutno nekoliko parohija, odnosno župa i rimokatoličkih hramova. Ukupno, do austrougarske okupacije, u osam crkvenih župa u Hercegovini živelo je 36 000 rimokatolika, koji su svoje veroispovedne aktivnosti praktikovali pod nadzorom 25 sveštenika. Deceniju i po kasnije, na istom prostoru bilo je prisutno 45 parohija sa 100 sveštenika, a u istima je živelo 110 hiljada stanovnika rimokatoličke veroispovesti.
„Naime, u sagledavanju i tumačenju delovanja Katoličke crkve na prostoru Balkana, tačnije na području koje je nekada pripadalo Austrougarskoj monarhiji, a kasnije Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslaviji, često se zanemaruje, bar kod publicista i novinara, jedan događaj iz 1900. godine, čije se dejstvo osetilo maltene sutradan, a oseća se i danas….“
Svi navedeni podaci veoma su važni za razumevanje socioistorijskih okolnosti u kojima su delovanjem Rimokatoličke crkve i austrugarskih vlasti, na početku prethodnog stoleća bili stvoreni uslovi za formiranje do tada nepostojećeg hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini. Kao što smo imali prilike da sagledamo, sve do početka XX veka, u etničko-nacionalnoj strukturi stanovništva Bosne i Hercegovine, osim srpske, nije bila prisutna nijedna druga nacionalna zajednica slovenskog ili bolje reći južnoslovenskog etničkog porekla. Svakako, data nacionalna zajednica egzistirala je pod snažnim uticajem divergentno-diferentnih karakteristika u pogledu konfesionalne strukture u bosanskohercegovačkoj populaciji. Dakle, srpska nacionalna zajednica bila je podeljena u tri, međusobno suprotstvljene i različite verske skupine. Međutim, pomenuta okolnost dramatično je izmenjena u prvim decenijama XX veka i to ne samo na prostorima Bosne i Hercegovine, već i u susednoj Hrvatskoj i Slavoniji. Naime, u sagledavanju i tumačenju delovanja Katoličke crkve na prostoru Balkana, tačnije na području koje je nekada pripadalo Austrougarskoj monarhiji, a kasnije Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslaviji, često se zanemaruje, bar kod publicista i novinara, jedan događaj iz 1900. godine, čije se dejstvo osetilo maltene sutradan, a oseća se i danas. Radi se o „Prvom hrvatskom katoličkom kongresu“, održanom u Zagrebu, od 3. do 5. septembra pomenute godine. Ne znamo ko je u personalnom smislu bio idejni tvorac doktrine donete na Kongresu, da se katolicizam čvrsto poveže sa hrvatskim domoljubljem, ali se opravdano sumnja da je kreator ove dogmatičke doktrine bio nadbiskup Sarajevski Josip Štadler. Jednostavno, na Kongresu je usvojena doktrina prema kojoj svi rimokatolici južnoslovenskog porekla koji žive na prostorima Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, te Bosne i Hercegovine, ali i Bačke, Banata, Baranje i Srema, u nacionalno-etničkom poreklu moraju biti definisani kao pripadnici hrvatskog nacionalnog identiteta.
Sa hrvatskog nacionalnog stanovišta, ova doktrina pokazala se kao izuzetno plodonosna, jer je podstakla čvrstu, masovnu, homogenizaciju Hrvata i svih katolika koji su živeli na prostoru Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, svakako Bosne i Hercegovine, i to na ideji stvaranja samostalne hrvatske države. Trebalo bi imati u vidu da se Austrougarska raspala samo 18 godina kasnije, da je već te 1900. godine hrvatski nacionalizam buktao kao plamen, nošen kondenzovanim i široko rasprostranjenim idejama hrvatskog „oca domovine“ Ante Starčevića. Uz široki prosvetno-duhovni i kulturološki rad, pod okvirnim nadzorom Rimokatoličke crkve u Bosni i Hercegovini, do vremena stvaranja Jugoslavije 1918. godine, gotovo celokupno rimokatoličko stanovništvo u Bosni i Hercegovini usvojilo je stav da isto pripada nacionalnoj vertikali hrvatskog naroda, identičnog pomenutoj nacionalnoj zajednici u susednoj Hrvatskoj, iako do tada sa tom populacijom nije imalo bliže veze, čak ni u lingvističkom pogledu. U prvoj deceniji XX veka Hrvati u Bosni i Hercegovini osnivaju narodne čitaonice i kulturna i pevačka društva, što je uslovilo genezu specifičnog sloja hrvatske nacionalne inteligencije koji će odigrati značajnu ulogu u političkom i kulturnom životu u Kraljevini Jugoslaviji i posebno u vreme zločinačke politike kvinsliške Nezavisne Države Hrvatske u Drugom svetskom ratu.
Od 1902. godine sa radom počinje Hrvatsko kulturno društvo „Napredak“ koje je imalo presudnu ulogu u opisanim procesima determinisanja hrvatske nacionalne svesti u Bosni i Hercegovini. U danima pre aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, Hrvatska narodna zajednica, osnovana prethodne godine, preuzima političku ulogu, čime postaje prva politička stranka hrvatskog naroda u ovim zemljama. U to vreme na njenom čelu nalazio se ugledni hrvatski političar i privrednik Nikola Mandić, čiji su se roditelji izjašnjavali da pripadaju srpskom 
nacionalnom korpusu, koji je uprkos aneksiji odbacio ideju sjedinjenja Bosne i Hercegovine sa Austrougarskom. Od vremena uspostavljanja prve zajedničke države južnoslovenskih naroda, generisan je specifičan položaj hrvatstva u Bosni i Hercegovini. Duhovne, akademske i političke elite hrvatskog naroda u BiH, koje su svoje prosvetno-kulturološke svetonazore stekle u okvirima studijskih programa u Zagrebu ili Beču, usvojile su načelo prema kome je potrebno da iste budu predvodnici „opšte“ politike hrvatskih nacionalnih elita izraženih u načelima „ideje o istorijskom i državnom pravu“. Načela razvoja građanskog društva, zasnovana na mislima o slobodi, bratstvu i jednakosti, nisu predstavljala prevashodnu okosnicu geneze i afirmacije građanskog i nacionalnog identiteta hrvatstva u Bosni i Hercegovini, odnosno ista su podrazumevana samo za one grupacije populacije koje su, shodno ideji o „istorijskom i državnom pravu“ ulazili u sastav postfeudalne platforme o jedinstvenoj „hrvatskoj političkoj naciji“. Kao što je i ideja o „hrvatskoj političkoj naciji“ u građanskom društvu bila zasnovana na arhaičnom, feudalnom poimanju pitanja pripadnosti etničkoj, narodnosnoj skupini u skladu sa normama lex originis, tako su i zasebna, pojedinačna i kolektivna prava drugih nacionalnih zajednica, a prvenstveno srpske nacionalne zajednice, percepirana kao „nezakonita“ ili bez utemeljenja u „istorijskom i državnom pravu“ hrvatskog naroda.
U opisanim duhovno-idejnim načelima koja su zastupali pripadnici hrvatskih nacionalnih elita u BiH nalazili su se i uzroci aktivnog učešća najširih slojeva hrvatskog društva ovih zemalja u genocidu i opštem pogromu nad srpskim stanovništvom koji su sprovedeni u bezumlju i kataklizmi Drugog svetskog rata na području NDH. Masovni 
pogrom nad srpskim stanovništvom u Drugom svetskom ratu umnogome je izmenio i demografsku sliku Bosne i Hercegovine, kao i udela u ukupnom broju stanovnika, u prvom redu dve nacionalne (sve do 1967. godine muslimanska zajednica nije imala i status ravnopravne nacionalne grupe u Drugoj Jugoslaviji, pa samim tim ni u BiH) i tri konfesionalne zajednice u centralnoj jugoslovenskoj socijalističkoj federalnoj jedinici posle 1945. godine. Na popisu stanovništva iz 1948. godine, broj stanovnika hrvatske nacionalnosti povećan je na 614 123 ili oko 17% u ukupnom udelu populacije. Naravno, u navedeni podatak moramo da uključimo i oko 150 000 muslimana koji su se na popisu izjasnili da pripadaju hrvatskoj nacionalnoj zajednici. Kuriozitet predstavlja i činjenica da je najveći broj Hrvata bio koncentrisan u Sarajevu (preko 26 000), uz potrebnu ogradu, da se oko 15 000 sarajevskih muslimana izjasnilo da pripada hrvatskom kolektivitetu.
Nakon Drugog svetskog rata, u svim oblastima Zapadne Hercegovine, udeo hrvatskog stanovništva postaje dominantan, a u južnim krajevima ovog regiona, prelazi čak i u apsolutnu većinu (od 80% do 90%). Uz pomenuto, deo hrvatskog stanovništva iseljava se iz Zapadne Hercegovine i nastavlja svoju egzistenciju na širem prostoru Dalmacije i dalmatinskog zaleđa. U Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini, hrvatska nacionalna zajednica predstavljala je jednu od tri konstitutivne populacione komponente, koja je bila ravnomerno zastupljena u državnim organima ove federalne jedinice. Takođe, uticaj bosanskohercegovačkih Hrvata na opšte društvene i političke prilike u ondašnjoj SFRJ, ogledao se i u činjenici da su pojedini ugledni jugoslovenski političari i državnici pripadali hrvatskom nacionalnom korpusu u BiH, poput Branka Mikulića, predsednika jugoslovenske savezne vlade (SIV). Međutim, uporedo sa procesima dezintegracije Jugoslavije i nestanka komunističkog poretka, hrvatska nacionalna svest doživela je svoj novi „rizorđemento“ u savremenim političkim okolnostima, ali na iskustvenim fundamentima koji su generisani na početku XX veka.
U godini definitivnog raspada SFRJ i početka Ratova za jugoslovensko nasleđe, dakle 1991. godine, na osnovu popisa stanovništva u SFRJ, ustanovljeno je da u BiH živi 755 883 pripadnika hrvatskog naroda (17,31%) i da su isti skoncentrisani u apsolutnoj većini samo u osam opština na prostoru Zapadne Hercegovine, u tri opštine (Kiseljak, Kreševo i Vareš) u centralnoj Bosni i u dve lokalne samouprave u bosanskoj Posavini (Orašje i Odžak). Na prvim slobodnim demokratskim izborima u novembru 1990. godine pobedila je koalicija tri najveće nacionalne stranke u zemlji sastavljena od Stranke demokratske akcije (SDA), Srpske demokratske stranke (SDS) i Hrvatske demokratske zajednice Bosne i Hercegovine (HDZ BiH). Nacionalne stranke su, bez obzira na povremena razilaženja i uzajamne optužbe oko metoda agitacije (npr. učestalo vezivanje „zelene zastave“ SDA i hrvatske trobojnice) i straha da se ne napravi politički savez Bošnjaka i Hrvata protiv Srba, ipak su uspostavile jedan prećutni savez. Iako su se programski i politički međusobno razlikovale, osnovni razlog koji ih je povezivao i stvarao idilu harmonije i tolerancije bio je antikomunizam, odnosno zajednička želja da dotadašnjoj socijalističkoj vlasti u zemlji dođe kraj. Stranke su podelile vlast po nacionalnom ključu, tako da je za predsednika Predsedništva SR Bosne i Hercegovine izabran Bošnjak, prvobitno Fikret Abdić, koji je mesto ustupio Aliji Izetbegoviću. Za predsednika Skupštine izabran je Srbin Momčilo Krajišnik, a za predsednika Vlade SR BiH, Hrvat Jure Pelivan. Sporazum o podeli vlasti funkcionisao je za vreme izborne kampanje, u pobedi na izborima, te u podeli političkih funkcija, čime je ustvari i okončan.
Voljom HDZBiH i SDA, na nivou ovlašćenja Predsedništva i Vlade SRBiH usvojena je odluka prema kojoj se regruti i rezervni sastav neće slati u Jugoslovensku narodnu armiju. Od sredine septembra do sredine novembra 1991. godine, oslanjajući se na opštine u kojim je osvojio vlast, SDS uspostavlja srpske autonomne oblasti (SAO), koje su u svim svojim delovanjima bile nezavisne od centralne vlasti. Kao vrhunac, 15. oktobra 1991. godine usledila je protivustavna odluka Skupštine BiH, usvojena bez prisustva predstavnika srpskog naroda o suverenosti Bosne i Hercegovine i suspenziji svih relacija između državnih organa BiH u odnosu na savezni nivo vlasti SFRJ. Sledeći politiku vlasti Republike Hrvatske, bošnjačko-hrvatska koalicija u BiH, odlučila se na put separatizma u odnosu na SFRJ, uz apsolutno ignorisanje interesa srpske nacionalne i konstitutivne zajednice. Usledio je plebiscit srpskog naroda, 9. i 10. novembra 1991. godine, na kome su Srbi izglasali uspostavljanje samostalne Srpske republike u granicama BiH, sa namerom da ista ostane u sastavu SFRJ. Bosanskohercegovačka vlada u Sarajevu iznela je stav da plebiscit smatra neustavnim i nevažećim, ali je 9. januara 1992. godine, Skupština srpskog naroda u BiH, srpske autonomne oblasti i formalno objedinila i proglasila uspostavljanje Srpske Republike Bosne i Hercegovine (kasnije preimenovane u Republiku Srpsku). Nelegitimna Skupština BiH uskoro je usvojila odluku o nezavisnosti ove republike, čime je došlo do početka krvavog četvorogodišnjeg građanskog rata u kome je poginulo na desetine hiljada ljudi, dok je njenih milion predratnih stanovnika ostalo trajno raseljeno.
Hrvatsko političko vođstvo u BiH rukovođeno politikom HDZBiH, 12. novembra 1991. godine proglasilo je uspostavljanje Hrvatske zajednice Bosanske Posavine. U Hrvatsku zajednicu Bosansku Posavinu ušle su opštine: Bosanski Brod, Bosanski Šamac, Brčko, Derventa, Odžak, Orašje i delovi opština Doboj i Gradačac, a sedište je bilo u Bosanskom Brodu. Dana 18. novembra 1991. godine dolazi do povezivanja opština u Srednjoj Bosni, opština Zapadne Hercegovine, jednog dela opština Istočne Hercegovine (Stolac i Ravno), jednog dela opština Završja (Livno, Tomislavgrad i Kupres), delova Bosanske Krajine (Kotor-Varoš i delovi opštine Skender-Vakuf, današnja opština Dobretići), te delova središnje Bosne (Vareš i Kakanj) u jednu teritorijalnu zajednicu. Tada je utemeljena Hrvatska zajednica Herceg-Bosna. Krajem 1992. godine, Herceg-Bosni se priključuju ostale hrvatske zajednice: Hrvatska zajednica Srednja Bosna (Žepče), Hrvatska zajednica Usora i deo Hrvatske zajednice Bosanske Posavine, Orašje, čime Herceg-Bosna postaje vrhovna politička, kulturna, ekonomska i teritorijalna organizacija hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna je utemeljena u skladu sa tadašnjim ustavnim rešenjima o osnivanju zajednica opština, a u osnivačkim aktima Hrvatske zajednice Herceg-Bosne u toku 1992. godine nije bio prisutan secesionistički elemenat u odnosu na međunarodnu priznatu Bosnu i Hercegovinu.
„Odluci o uspostavi“ ove zajednice navodi se da će zajednica poštovati demokratski izabranu vlast Republike Bosne i Hercegovine dok postoji njena nezavisnost u odnosu na Jugoslaviju. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna 28. avgusta 1993. prerasta u Hrvatsku Republiku Herceg-Bosnu, državu hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini, koja nikada nije dobila međunarodno priznanje. Iako su samoproglašene granice Herceg-Bosne obuhvatale znatno veći prostor, ona je de fakto postojala samo na teritoriji koja je bila pod kontrolom Hrvatskog vijeća odbrane, oružanih snaga hrvatskog naroda u BiH. Hrvatska zajednica Herceg Bosna nikada nije usvojila predviđeni statut, a Hrvatska Republika Herceg Bosna nije usvojila predviđeni ustav, poštujući formalno na taj način suverenitet Republike BiH. Na teritoriji Republike Herceg-Bosne, tj. na teritoriji koja je bila pod kontrolom HVO-a, primenjivani su važeći propisi Herceg-Bosne, kao i propisi Republike BiH koji nisu bili u suprotnosti sa propisima Herceg-Bosne. Već u drugoj godini građanskog rata u BiH, dolazi do ozbiljnih oružanih sukoba između Armije BiH i HVO, koji su bili praćeni strahovitim ratnim zločinima.
U velikoj meri dati oružani sukob prekinut je Vašingtonskim mirovnim sporazumom od 18. marta 1994. godine, kada je dogovoreno da se od teritorije Herceg-Bosne i teritorije koja je bila pod kontrolom Armije RBiH formira Federacija BiH. Na taj način, došlo je do formalnog „gašenja“ Hrvatske Republike Herceg-Bosne, ali je taj proces institucionalnog „uključivanja“ hrvatskog etnosa u ustanove i organe dejstonske BiH trajao sve do kraja poslednje decenije prethodnog stoleća. Rezultati rata po interese hrvatskog naroda i njihovog nacionalnog identiteta u BiH bili su porazni. Procenat udela hrvatskog stanovništva u ukupnoj populaciji BiH do 2013. godine sveden je na 15%, a delovi ovog naroda praktično su nestali iz najvećeg dela središnje Bosne, da bi se u apsolutnoj većini zadržali samo na prostorima dve opštine u Posavini (Odžak i Orašje) i u zapadnom delu Hercegovine.
Na osnovu rezulatata istraživanja Vrhbosanske biskupije i američkog Instituta za stabilizaciju i tranziciju u Vašngtonu iz 2017. godine, utvrđeno je da oko 10 hiljada Hrvata svake godine napusti Bosnu i Hercegovinu, te da je u sadašnjim političkim uslovima, makroekonomskoj situaciji u ovoj državi i nefunkcionalnim ustavnim rešenjima državnog ustrojstva, pomenuti „trend“ iseljevanja hrvatskog stanovništva iz BiH, aposolutno nezaustavljiv. Tradiconalni oslonac u procesima kohezione politike hrvatskog naroda u BiH, otelotvoren u delatnostima Rimokatoličke crkve, pokazao se kao nedovoljan u naporima netralisanja opasnosti po egzistencijalni opstanak hrvatskog kolektiviteta u dejtonskoj BiH. Kada sve to uzmemo u obzir, sa pravom postavljamo pitanje, da li su ukupnom hrvatskom nacionalnom politikom, predvođenom HDZBiH, interesi Hrvata u BiH ostali zaštićeni, odnosno afirmisani? Da bismo pružili adekvatan odgovor, isti bismo morali da sagledamo sa više aspekata. Osnovno pitanje na koje bismo morali da pružimo adekvatan odgovor sastoji se u dilemi, šta je to bio osnovni interes hrvatskog naroda u BiH u XX stoleću, a posebno 1991. godine?
Hrvatski narod i dejtonska BiH – perspektive
Od perioda identifikacije nacionalnog identiteta sa opštom hrvatskom politikom odličenom u „ideologiji o državnom i istorijskom pravu“, iniciranom u akademsko-političkim krugovima u Zagrebu, hrvatski etnos u BiH dobio je status „pomoćnog metodološkog sredstva“ u naporima hrvatskih nacionalnih elita da ostvare ideju samostalne i etnički-konfesionalno homogene hrvatske države. Navedeni fakticitet niko bolje nije definisao od pretposlednjeg predsednika Predsedništva SFRJ i nekadašnjeg predsednika Republike Hrvatske, Stjepana Mesića, koji je nedavno izjavio da „…Hrvati u Bosni i Hercegovini moraju da shvate da je cjelovita i suverena BiH njihova prva, a možda i jedina domovina…“. Nema sumnje, hrvatske političke elite u BiH, na početku Ratova za jugoslovensko nasleđe, diskretno su uveravane od strane hrvatskih vlasti u Zagrebu, predvođenih Franjom Tuđmanom, da će hrvatski etnos u BiH imati priliku da se „pridruži“ svojoj matici Hrvatskoj, samo ukoliko podrškom secesiji SR Bosne i Hercegovine u odnosu na SFRJ, pomognu opšte nacionalne napore da Republika Hrvatska ostvari svoju državnu nezavisnost i međunarodno priznanje. U okolnostima kada je data politika bila osuđena i osujećena od strane SAD i Evropske unije, koji su pružili podršku očuvanju celovitosti Bosne i Hercegovine, dati politički kurs i diskurs, stihijski je napuštan od strane zvaničnog Zagreba. Nakon sticanja državne nezavisnosti, političke elite hrvatskog naroda u Hrvatskoj usvojile su novu platformu u odnosu na pitanje afirmacije interesa hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini. U cilju trajne zaštite kursa nacionalne politike usmerenog prema ostvarenju ideje u pridruživanju Hrvatske Evropskoj uniji i Severoatlanskom savezu (NATO), kao i u svrhe legitimizacije strahovitog etničkog čišćenja, odnosno progona oko 200 hiljada Srba u operaciji „Oluja“ iz nekadašnje Republike Srpske Krajine, hrvatska inteligencija i politički krugovi u Zagrebu, determinisali su i osnovni diskurs položaja i delovanja političkih krugova hrvatskog etnosa u BiH, prvenstveno u Federaciji BiH na početku XXI veka.
U skladu sa pomenutom platformom, tekao je i razvoj političkog života Hrvata u Bosni i Hercegovini posle usvajanja Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine. Dana 9. marta 1996. godine Skupština Hrvatske Republike Herceg-Bosne donosi odluku o postepenom prenosu funkcije civilne vlasti Hrvatske Republike Herceg-Bosne na tela vlasti Federacije BiH. Održavaju se osnivačke skupštine kantona/županija u Federaciji BiH. U maju iste godine na sjednici Predsedničkog veća HR Herceg-Bosne reorgnizovana je Vlada Hrvatske Republike Herceg-Bosne u prelaznom razdoblju, te je od tada činila šest ministarstva. Hrvatska Republika Herceg-Bosna formalno je ukinuta 14. avgusta 1996. godine. Na Osnivačkom saboru, 24. maja 1997. godine u Neumu, društvene, političke, privredne i kulturne organizacije Hrvata u Bosni i Hercegovini osnovale su Hrvatsku zajednicu Herceg-Bosnu. Tada je najavljeno da će Hrvatska zajednica Herceg-Bosna biti „krovna i zborna“ institucija hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. Cilj joj je povezivanje svih Hrvata u BiH, definisanje strateških smerova nacionalnog, kulturnog i privrednog razvoja i profilisanja te ustanove kao krovnog udruženja hrvatskog naroda. Odluka o utemeljenju Hrvatske zajednice Herceg Bosne, koja je trebalo da zaštititi interese Hrvata u BiH u svim sferama javnog i pravatnog života, donesena je jednoglasno. Za prvog predsednika Hrvatske zajednice Herceg-Bosne izabran je Vladimir Šoljić.
Nakon uspostavljanja Hrvatskog narodnog sabora, Hrvatske samouprave i Međužupanijskog-međuopćinskog vijeća, udruženje je zadržalo sve one aktivnosti koje su navedene institucije već imale te se tada radilo o paralelnim sistemima u organizaciji vlasti, koje je postupno gubilo svaku svrhu i opravdanost delovanja. Nakon nekoliko godina odsustva održavanja redovnih sednica Sabora, zbog zabrane aktivnosti od strane Visokog predstavnika međunarodne zajednice u BiH, 17. aprila 2010. godine u Mostaru, održan je Treći sabor Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, koji je okupio više od stotinu izaslanika, među kojima su bile i vođe svih političkih stranaka iz BiH sa hrvatskim predznakom. Na saboru je izabrano novo rukovodstvo Sabora i Glavnog veća Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, a vodeći hrvatski političari u Bosni i Hercegovini su ocenili da Herceg-Bosna mora biti snaga hrvatskog naroda pomoću koje se može i treba izboriti za jednakopravnost, koja je tom etnosu uskraćena u Federaciji Bosne i Hercegovine.
Hrvatska zajednica Herceg-Bosna je registrovana kao udruženje i nema državotvorne ingerencije. Najviše telo je Sabor Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, a postoji i Glavno veće. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna u novije vreme organizuje okrugle stolove, javne tribine i skupove na kojima se raspravlja o bosanskohercegovačkim Hrvatima, njihovoj kulturi, istoriji i nacionalnim interesima. Kada govori o smerovima delovanja Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, vođstvo HZHB jasno naglašava da će pored navedenih ciljeva okupljanja i određivanja strategije hrvatskog razvoja u Bosni i Hercegovini, ovo udruženje voditi brigu o zaštiti svih pripadnika hrvatskog naroda, očuvanju kulturne baštine, socijalnoj zaštiti za pripadnike i porodice poginulih boraca HVO, ali i kulturnu emancipaciju kroz osnivanje sredstava javnog informisanja, odnosno javnog RTV kanala na hrvatskom jeziku. Na Trećem saboru Hrvatske zajednice Herceg-Bosne za predsednika Sabora izabran je Ivo Andrić-Lužanski, a za potpredsednike Živko Budimir, Zoran Budimić i Rudo Vidović. Tom prilikom izabrani su i članovi Glavnog veća, i to Vladimir Šoljić, Vlado Majstorović, Željko Raguž, Drago Bilandžija, Ivo Lasić, Ljerka Ostojić, Perica Jelečević, Zoran Kupreškić, Jasna Zlomislić, Roman Jurić i Zdenko Marković.
„Posle opštinskih izbora održanih 8. aprila 2000. godine, HDZ BiH je bila zastupljena u 79 opštinskih veća, a od ukupno 1993 odbornička mesta osvojila je 392….“
Oskosnica političkog života hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini i posle 1995. godine bila je predvođena delovanjem Hrvatske demokratske zajednice BiH. Na prvim posleratnim izborima 1996. HDZ BiH dobija ponovno podršku većine Hrvata kao i apsolutnu vlast u četiri hrvatska kantona i ulazi u federalnu i državnu vlast dok kadar HDZ-a Krešimir Zubak postaje hrvatski član Predsjedništva BiH-a. U maju 1998. Ante Jelavić (uz podršku veterana HVO-a) postaje predsjednik stranke iako protivno volji Franje Tuđmana koji je za tu funkciju želeo da kandiduje Božu Ljubića. Krešimir Zubak nakon toga napušta stranku i osniva Novu hrvatsku inicijativu kao partiju srednjobosanskih i posavskih Hrvata. Na opštim izborima 1998. HDZ ponovo je glavna politička organizacija Hrvata. Sukob za OHR počeo je 2000. godine kaje Visoki predstavnik smenio niz zvaničnika iz reda hrvatskog naroda, što je uticalo da predstvnici HDZBiH ne participiraju u organima vlasti u Federaciji BiH u periodu od 2000. do 2002. godine (vlast u Federaciji BiH formirala je tzv. Alijansa za promjene). Posle opštinskih izbora održanih 8. aprila 2000. godine, HDZ BiH je bila zastupljena u 79 opštinskih veća, a od ukupno 1993 odbornička mesta osvojila je 392. Za člana Predsedništva BiH ponovo je izabran Ante Jelavić.
Položaj hrvatskog naroda postaje sve teži, a posebno intervencije visokih predstavnika u korist bošnjačke većine dovode Hrvate do novog zahteva o restrukturiranju BiH kao federalne države. Jelavić izjavljuje da HDZ ne može prihvatiti princip građanske većine, pa ta stranka inicira osnivanje Hrvatskog narodnog sabora i tzv. Hrvatsku samoupravu. Pod pritiskom visokog predstavnika Ante Jelavić i još pet članova Predsedništva HDZ BiH u maju 2002. podnose ostavke kako bi stranka mogla biti registrovana na izbore u BiH. Sve do izbora 2006. godine, HDZ BiH bio je glavna stranka hrvatskog naroda u zemlji. No, dolazi do raskola između pristalica Dragana Čovića i Bože Ljubića (koji napušta stranku i osniva Hrvatsku demokratsku zajednicu 1990). Raskol dva HDZ prouzrokovalo je de fakto gubitak hrvatskog predstavnika u Predsedništvu BiH, jer je u ime hrvatskog naroda član ovog tročlanog državnog organa postao Željko Komšić iz Socijaldemokratske partije, koji je izabran uglavnom glasovima Bošnjaka. Taj scenario se ponovio i na izborima 2010. nakon kojih su oba HDZ izbačeni iz vlasti Federacije BiH-a (od strane Platforme SDP-SDA-NSRB-HSP). Nakon gotovo dvogodišnje političke krize za predsedavajućeg Saveta ministara BiH-a izabran je Vjekoslav Bevanda iz HDZ-a BiH, a na opštim izborima 2014. godine HDZ BiH je povratio funkciju hrvatskog člana Predsedništva na koju je ponovo izabran Dragan Čović. Čović i HDZBiH osvojili su apsolutnu većinu hrvatskih glasova sa svojom koalicijom okupljenom oko Hrvatskog narodnog sabora.
Uvidevši sumorne perspektive po interese egzistencije etnosa u BiH, u proteklih nekoliko godina, hrvatske političke elite neformalno su usvojile jednu političku platformu, koja je verovatno dobila prećutnu i blagu podršku od strane vladajućih struktura u Zagrebu. Pomenute elite dobro su razumele, da ukoliko su ispravni rezultati popisa stanovništva u BiH iz 2013. godine, perspektive opstanka Hrvata u ovoj državi nemaju izgleda, jer će u doglednoj budućnosti manje od pola miliona pripadnika ovog naroda u Federaciji BiH biti suočeni sa nacionalnim interesima dominantne bošnjačke većine u ukupnom udelu u populaciji, koja u ovom entitetu iznosi oko 80 procenata, a na nivou dejtonske BiH i više od 50%. Pomenuti Institut za stabilizaciju i tranziciju iz Vašngtona, početkom 2018. godine, izneo je procenu da će „hrvatski element“ u demografskoj strukturi Bosne i Hercegovine, verovatno nestati do 2050. godine. Iz datih razloga, političke elite hrvatskog naroda u BiH, okupljene oko Dragana Čovića i HDZBiH, u javnom diskursu zastupaju strategiju svojevrsnog saveza sa Miloradom Dodikom, u vezi sa njegovim višegodišnjim naporima da se „postdejstonske“ ustavne reforme u BiH moraju sprovesti u skladu sa principima uspostavljanja trećeg entiteta na prostorima Federacije Bosne i Hercegovine, koji bi imao „hrvatski nacionalni karakter“.
Tako zamišljenu ustavnu reformu, političke elite hrvatskog naroda zasnivaju i na fundamentima temeljne rekonstrukcije same definicije države Bosne i Hercegovine i „dejtonskih principa“ njenog ustrojstva. Stav tih elita sadržan je u neformalnim inicijativama da je potrebno izvršiti transformaciju sadašnje Bosne i Herecegovine u tipičnu, čvrsto povezanu federalnu državu, gde bi njene savezne komponente činile tri federalne jedinice, zasnovane na ravnopravnosti tri nacionalne zajednice, što je, zapravo bila formula koju su zastupali lord Dejvid Oven i Torvald Stoltenberg u predlozima za mirovni sporazum u BiH, još krajem 1993. godine. U delovanju „hrvatskih“ državnih organa u organizaciji vlasti neke savezne države Bosne i Hercegovine, tj. u postojanju jasno definisane institucionalne zaštite hrvatskih nacionalnih interesa od majorizacije koju „produkuju“ dominantne bošnjačke nacionalne elite, političke elite iz Livna i Mostara vide šansu za otklanjanje sumornih projekcija o budućnosti hrvatskog etniciteta na tom prostoru. Takođe, zaključak analiza Instituta za stabilizaciju i tranziciju u Vašngtona iz januara ove godine, sastoji se u uverenju da je sadašnja struktura organizacije vlasti u Bosni i Hercegovini pokazala visok stepen nefunkcionalnosti, te da je potrebno državu transformisati u oblik funkcionalne federacije tri do četiri nacionalne savezne jedinice.