Budući da smo u prethodnom tekstu razmatrali okolnosti u kojima je došlo do raspisivanja vanrednih parlamentarnih izbora u Izraelu, te da smo kao jedan od uzroka permanentnih političkih tenzija u društvu naveli status i stepen integracije Haredi zajednice, ovom prilikom ćemo nešto detaljnije sagledati taj specifični problem.
Ultra-ortodoksni Jevreji (odnosno pravilnije pripadnici Haredi zajednice, haredimi) deo su šireg teološkog pokreta koji se naziva ortodoksnim judaizmom i koji karakteriše striktno pridržavanje uzusima tradicionalnih jevrejskih zakona i običaja, te vera u božansko poreklo Tore, kako pisane (Petoknjižje), tako i usmene (Mišna, Talmud). Ortodoksni judaizam se smatra najbrojnijim pravcem unutar judaizma, budući da se do četiri miliona Jevreja makar nominalno identifikuje sa njim. Međutim, unutar tog pravca postoji mnoštvo različitih škola, koje se najgrublje mogu podeliti u dve grupe – moderni ortodoksni judaizam i ultra-ortodoksni judaizam. Svakako brojniji od potonjih, sledbenici modernog ortodoksnog judaizma nastoje da uklope čvrsta religijska shvatanja sa postojećim okolnostima života u savremenom, umnogome sekularizovanom društvu. Unutar Izraela, sledbenici ovog pokreta su ideološki uglavnom orijentisani u pravcu religioznog cionizma, koji se svrstava na desni deo političkog spektra, a svoje izborno poverenje najvećim delom daju partijama poput Jevrejskog Doma i Likuda.
Pripadnici Haredi zajednice slede ultra-ortodoksno učenje, koje odbacuje mnoge tekovine modernog, sekularizovanog doba i uglavnom insistiraju na svojoj odvojenosti od šire zajednice. Mada ne postoji precizna procena, pošto haredimi neretko izbegavaju učešće u popisima stanovništva, veruje se da njihov broj usled relativno visokog prirodnog priraštaja danas prevazilazi jedan i po milion, i to ponajviše u Severnoj Americi, Izraelu i zemljama Zapadne Evrope. Iako ih mnogi nazivaju ultra-ortodoksnim Jevrejima, sami pripadnici Haredi zajednice taj naziv smatraju pežorativnim i preferiraju druge poput „striktno ortodoksnih“, „strasno ortodoksnih“ ili „tradicionalno ortodoksnih“, dok sam naziv Haredi potiče iz tradicionalnog hebrejskog jezika i mogao bi se prevesti kao „onaj koji drhti (pred Gospodom)“, po čemu je zapravo identičan hrišćanskim Kvekerima.
Pravci
Među pripadnicima šire Haredi zajednice postoje brojne razlike kako po učenjima, tako i na organizacijskom planu, te generalno možemo uočiti nekoliko dominantnih pravaca. To su pre svega Hasidi, Litvaci[1], Sefardski haredimi i Hardali.
Hasidi su sledbenici verskog učenja koje je nastalo na zapadu današnje Ukrajine tokom XVIII veka i brzo se proširilo po jevrejskim zajednicama u istočnoj Evropi. Karakteriše ih religijski konzervativizam i visok nivo socijalne isključenosti, bez obzira na to da li se nalaze u Izraelu ili u SAD. Neguju tradicije istočnoevropskih Jevreja i upotrebu jidiša, koji bi danas bez toga bio gotovo iskorenjen kao govorni i pisani jezik, dok upotrebu hebrejskog kao govornog jezika, izvan okvira verskog učenja i službe, smatraju profanom. Hasidskom pokretu pripada oko 130.000 porodica, oko 62.000 u Izraelu i 53.500 u SAD, što čini oko 5% svih Jevreja na svetu. Organizovani su u nezavisne „dinastije“ kojih ima preko stotinu i koje u okvirima zajedničkih učenja neguju neke specifične običaje, dok njih desetak ima značajniji broj sledbenika. Hasidske dinastije obično nose naziv po istočno-evropskom gradu u kojem su nastale, a na čelu svake se nalazi Rebe (nekada nazivan i veliki rabin), koji predstavlja vrhovni autoritet kako u duhovnim, tako i u svetovnim pitanjima, a ta funkcija je nasledna.
Najbrojnija dinastija među Hasidima je Satmar, nastala 1905. u gradu Satu Mare na današnjem severu Rumunije, koja broji 65-75.000 pripadnika i čije sedište se nalazi u Njujorku. Poznata je po striktnim anti-cionističkim opredeljenjima i čitavoj mreži obrazovnih i medijskih institucija baziranim na jidišu. Od 2006. godine dinastija Satmar se nalazi u raskolu između dve suprotstavljene frakcije koje predvode braća Aron i Zalman Tajtelbaum. Druga po brojnosti na svetu, a najbrojnija unutar Izraela, je hasidska dinastija Ger, nastala u malom poljskom gradu Gora Kalvarija, čije sedište se danas nalazi u Jerusalimu. Poznati su po umerenim stavovima prema cionizmu, pa čak i prema pojedinim tekovinama modernosti. Od većih dinastija valja spomenuti još i Višnjic, koja nosi ime po gradu Višnjici na zapadu Ukrajine, koja takođe neguje umerene stavove i čiji članovi učestvuju u političkom životu Izaraela, kao i dinastiju Belc, nastalu u istoimenom gradu u blizini LJvova, koja ima veliki rast broja pripadnika i nalazi se u oštrom dogmatskom sukobu sa dinastijom Satmar.
Dosta sličnosti sa Hasidima imaju tzv. Litvaci, pripadnici Haredi zajednice koji takođe vuku poreklo sa područja istočne Evrope, ali slede raskol koji je nastao među verskim vođama još u XVIII veku. Stoga su se ranije naziviali i Misnagdim (opozicija). Međutim, a današnjem vremenu nekadašnja oštra suprotstavljenost je ostala živa samo u sferi intelektualne debate, dok u svakodnevnom životu Hasidi i Litvaci, suočeni sa istim izazovima modernosti, uglavnom dobro sarađuju i žive u naseljima koje se nalaze blizu jedna drugima. Politička stranka koja okuplja Haside (onaj deo koji učestvuje u političkom životu Izraela) Aguda Izrael i stranka Litvaka Degel HaTora tradicionalno nastupaju u koaliciji pod imenom Ujedinjena Tora i u postojećem sazivu Kneseta imaju ukupno šest poslanika (Aguda Izrael četiri, Degel HaTora dva).
Nasuprot Hasidima i Litvacima, koji vuku poreklo iz istočnoevropske Aškenazi zajednice, Sefardski haredimi, kako to samo ime kaže, predstavljaju one pripadnike ultra-ortodoksne zajednice koji baštine svoj sefardski identitet, ali se delovima te zajednice smatraju i ultra-ortodoksni Jevreji mizrahi porekla[2]. Iako je mala Haredi zajednica među Sefardima postojala još od početka XX veka, Sefardski haredimi dobijaju na brojnosti tek nakon formiranja Izraela, kada mnogi Sefardi prolaze kroz hasidske i litvačke škole i prihvataju sličan način učenja i života. Međutim, tek s formiranjem političke partije Šas početkom 80-ih, Sefardski haredimi postaju uobiličen i politički značajan pokret. Danas Sefarski haredimi čine oko 20% od ukupnog broja pripadnika ultra-ortodoksne zjednice, mada njihova partija Šas tvrdi da je taj udeo veći. Generalno gledano, imaju umereniji stav prema cionizmu nego haredimi Aškenazi provenijencije i teološki su neutralni prema postojanju Izraela. Partija Šas se od svog osnivanja nalazi u svakoj vladajućoj koaliciji, bilo da je predvodi levica ili desnica, a 2010. je postala prva partija koja okuplja haredime u članstvu Svetske cionističke organizacije.
Konačno, na svojevrsnoj margini Haredi spektra se nalaze pripadnici Hardali zajednice. Već sam naziv, skraćen od Haredi Le-umi, odnosno „nacionalni haredimi“, govori o tome da se radi o zajednici koja se nalazi negde između Haredi pokreta kao takvog i religioznog cionizma, koji je karakterističan za moderne ortodoksne Jevreje. Neki ih smatraju sledbenicima religioznog cionizma koji su prihvatili neka spoljna obeležja života Haredi zajednice, dok drugi pak smatraju da se radi o haredimima koji su se priklonili religioznom cionizmu i time odstupili sa „pravog puta“. Uglavnom, radi se o zajednici ljudi privrženih verskim principima sličnim onima koje slede i druge struje unutar Haredi pokreta, ali izrazito pozitivno nastrojenih prema idejama cionizma i Državi Izrael, od kojih mnogi služe vojni rok u za to prilagođenim jedinicama i slede poslovnu karijeru izvan okvira sopstvene zajednice.
Haredi zajednica i cionizam
Mada veoma tradicionalan po učenjima, ultra-ortodoksni pokret zapravo predstavlja tekovinu modernog doba, budući da je uobličen tek koncem XIX veka i predstavlja reakciju na procese ubrzane modernizacije u evropskim društvima, dok značajnu ulogu igra i komplikovan odnos religijske elite prema cionističkom pokretu koji u to vreme nastaje. Naime, suština spora se nalazi u dvojnoj prirodi jevrejstva, koje ujedno predstavlja pripadnost jevrejskom narodu i religiji judaizma. Cionizam nastaje kao tekovina epohe nacionalizma u Evropi XIX veka i može se slobodno nazvati jevrejskim nacionalizmom, odnosno težnjom za objedinjavanjem jevrejske nacije i njenom afirmacijom kroz formiranje sopstvene nacionalne države. Unutar cionističkog pokreta od osnivanja dominiraju leve struje, od kojih su većina ili indiferentne prema religijskim uzusima ili su pak otvoreno sekularne. Takva kretanja u značajnoj meri antagonizuju pripadnike jevrejskih zajednica posvećenih religiji, koji sekularni nacionalizam smatraju pretnjom po njima jedini ispravan put vere. Štaviše, mnogi od njih su smatrali formiranje jevrejske države na svetoj zemlji pre dolaska mesije svetogrđem i oštro su se protivili iseljavanju Jevreja u Palestinu. Neki od njih su ipak podržali iseljavanje nakon dolaska nacista na vlast u Nemačkoj 30-ih godina, ali ne i formiranje jevrejske države na prostoru Palestine. Brojni su primeri netrpeljivosti između sekularnih cionista i haredima u samoj Palestini, pa i pokušaja saradnje ultra-ortodoksnih zajednica sa Arapima protivu cionista. Međutim, devastirajuće posledice Holokausta, u kojem je život izgubilo oko 80% evropskih haredima, bitno menjaju stvari i upućuju značajan deo ultra-ortodoksne zajednice na saradnju sa cionistima.
U današnje vreme, po istraživanjima renomiranog američkog Pew Research Center-a iz 2016. od ukupnog broja haredima u Izraelu svega 9% se u potpunosti identifikuje sa idelogijom cionizma, dok još 24% kaže kako donekle podržava cionističke težnje. Međutim, stepen podrške koji različite ultra-ortodoksne grupe pružaju cionističkim stremljenjima i nivo njihovog učešća u životu države i društva veoma varira, a nominalna identifikacija sa cionizmom ili anti-cionizmom se često ne poklapa sa praktičnim delovanjem u društvu. Neki haredimi u potpunosti negiraju postojanje Države Izrael i odbijaju učešće u bilo kojem obliku političkog života. Drugi pak učestvuju na lokalnim izborima, ali ne i na onim na nacionalnom nivou, dok postoji značajan broj onih koji učestvuju u političkom procesu na svim nivoima. Generalno gledano, haredimi sefardske i mizrahi provinijencije su favorabilniji prema cionizmu i značajnije učestvuju u političkom životu države nego li Hardimi aškenazi porekla.
Veliki broj haredima u potpunosti negira postojanje Izraela i vodi se principom isključenosti i života u zatvorenim, samoodrživim zajednicama, često u uslovima relativnog siromaštva. Po striktnosti se među njima ističe hasidska dinastija Satmar, čiji pripadnici ne samo da odbijaju učešće na izborima, već i svaku komunikaciju sa državnim organima, pa tako ne primaju ni socijalnu pomoć, a ne posećuju ni Zid plača, koji smatraju okupiranim nakon Šestodnevnog rata iz 1967. godine.
Najekstremnija među anti-cionističkim grupama unutar Haredi zajednice je svakako Naturei Karta, odnosno „Čuvari grada“ kako sami sebe nazivaju, koja ima oko 5.000 pripadnika u Izraelu i SAD. Nastala još 30-ih godina prošlog veka unutar zajednice Litvaka u delovima jerusalimskog Starog grada (četvrti Mea Šearim i Batei Ungarin), ova organizacija otvoreno i direktno sarađuje sa svim protivnicima Države Izrael. Članovi Naturei Karte učestvuju na pro-palestinskim demonstracijama širom sveta, podržavaju režim Islamske republike u Iranu, a nekadašnji lider ove organizacije Moše Hirš je služio kao ministar za jevrejska pitanja u palestinskom kabinetu Jasera Arafata. Iz Naturei Karte se izdvojila grupa od 100-ak članova pod nazivom Sikrikim (od latinskog naziva sicarii za jevrejske zilote iz I veka n.e.), koju još zovu i „mafijom iz Mea Šearima“, a mnogi u Izraelu je smatraju i terorističkom organizacijom. Poput svojevrsnih moralnih patrola, oni u četvrtima pod svojom kontrolom sprečavaju rad škola, prodavnica i ugostiteljskih objekata koji ne poštuju striktna verska pravila i običaje, a vode i ulični rat sa pripadnicima umerene hasidske dinastije Ger.
Značajnu podršku među pripadnicima Haredi zajednice uživa Aguda Izrael, međunarodna asocijacija sa krilom unutar Izraela koja zastupa pragmatičan stav prema državi. Naime, uprkos jasnom protivljenju idejama cionizma i odbijanju da slave državne praznike i služe u armiji, sledbenici ovog pokreta su usvojili pristup promeni karaktera države iznutra, tako da učestvuju na nacionalnim izborima, a Aguda Izrael nastupa u okviru koalicije Ujedinjena Tora, koja pak akcenat političkog delovanja stavlja na identitetska pitanja, te versko obrazovanje i izuzeće od služenja vojske. Među pristalicama ovog pokreta dominiraju pripadnici hasidskih dinastija Ger i Belc. Slična je situacija i među Litvacima, među kojima većina učestvuje na izborima i podržava anti-cionističku partiju Degel HaTora, manju članicu koalicije Ujedinjena Tora. Generalno posmatrano, delovanje ovih pokreta, iako nominalno anti-cionističko se u praksi približava pozicijama religoznog cionizma, budući da prihvataju finansiranje od strane vlade (države koju na rečima ne priznaju), a lideri Ujedinjene Tore učestvuju u radu vlade, mada na pozicijama nižim od ministarskih.
Postoji i ne mali broj haredima koji se otvoreno svrstavaju uz cionizam. Najbrojniji i najuticajniji među njima je hasidski pokret Čabad-Lubavič, koji nosi ime po ruskom selu Ljubaviči u Smolenskoj oblasti. Iako pripadnici ovog pokreta koji ima pristalice kako u SAD, tako i u Izraelu, ne glasaju za posebnu političku partiju, ohrabreni su da učestvuju u političkim procesima, a veliki broj njih se odaziva i vojnoj obavezi. Rabin ovog pokreta zadužen za komunikaciju sa medijima je jednom prilikom 2011. izjavio da su njihovi pripadnici „super-cionisti“. Čabad nije organizovan u vidu tipične hasidske dinastije i generalno je veoma otvoren prema svim Jevrejima bez obzira na to pripadaju li ultra-ortodoksnom učenju ili ne. U njihovim sinagogama je dozvoljen pristup svim Jevrejima, te ih stoga mnogi nazivaju i ne-ortodoksnim Hasidima. Ovo takođe otežava i procenu broja pripadnika pokreta koja varira između 40.000 i 200.000.
Društveno pitanje
Iako se, kao što smo videli, pripadnici Haredi zajednice znatno razliku po uverenjima, kao i na organizacijskom planu, zajedničkim ih čine mnoga spoljna obeležja, koja ih izdvajaju u odnosu na širu zajednicu. Pored karakteristične odeće, crno-belog odela kod muškaraca i skromnih odevnih predmeta koji pokrivaju ruke i noge kod žena, bitno obeležje praktično svih haredima je život u relativno ili potpuno izdvojenim zajednicama. Unutar zajednica, važan akcenat je stavljen na formiranje velikih i brojnih porodica, koje neretko imaju preko desetoro dece. Zapravo, prosečan broj dece kod Haredi žena je 6.7, što čini ovu zajednicu najbrže rastućom u Izraelu. Trenutno preko milion pripadnika Haredi zajednice čini 12% stanovništva u Izraelu, a prema projekcijama državnog zavoda za statistiku, do 2059. godine taj broj bi mogao narasti do 2.73-5.84 miliona, unutar populacije izraelskih Jevreja koja će brojati 6.09-9.95 miliona. Već danas, blizu trećina izraelskih Jevreja mlađih od 20 godina pripada Haredi porodicama. Upravo ovakva brojnost i snažan demografski rast čini pitanje integracije Haredi zajednice vrhunskim društvenim i političkim pitanjem u Izraelu.
Pored politički veoma zapaljivog problema služenja vojske, kojim ćemo se posebno baviti, važno pitanje predstavlja izdvojeni sistem obrazovanja Haredi zajednica, kao i sa tim povezano učešće haredima na tržištu rada Izraela. Naime, pripadnici Haredi zajednica pohađaju sopstvene škole, u kojima se akcenat stavlja na versku nastavu, dok se nedovoljno izučavaju matematika, tehničke nauke i strani jezici poput engleskog. Kao rezultat toga, mladi ljudi po završetku školovanja nisu dovoljno konkurentni na tržištu rada i ne mogu računati na atraktivnija radna mesta, čak i u slučaju da je radna organizacija prijemčiva za zapošljavanje haredima. Poslednjih godina različite fondacije, uz pomoć privatnog i državnog finansiranja, pokreću besplatne programe kojima se nudi dodatno tehničko obrazovanje svršenih učenicima verskih škola, ali rezultati, iako vidni, još uvek nisu dovoljni kako bi se problem prevazišao.
Stopa zaposlenosti među pripadnicima Haredi zajednice je oko 51%, što je znatno niže u odnosu na 89% među širom populacijom izraelskih Jevreja. Pritom, zaposlenost je znatno viša među ultra-ortodoksnim ženama (69%), nego li među muškarcima (44%). Unutar Haredi porodica, koje su po pravilu veoma brojne, uglavno radi samo jedan roditelj i to na slabije plaćenom radnom mestu, što doprinosi visokom stepenu siromaštva među ovom populacijom. Po podacima OECD, oko 60% pripadnika Haredi zajednice u Izraelu živi u uslovima siromaštva.
Problem predstavlja i visoka stopa izdvojenost Haredi zajednica, koja njihove pripadnike isključuje iz informativnih i poslovnih tokova. Iako postoje dnevni listovi namenjeni ultra-ortodoksnoj publici, u kojima se zamagljuju prikazi žena i ne objavljuju vesti iz domena crne hronike, njih po istraživanjima čita tek oko polovine Haredi populacije. Upotreba televizije je uglavnom zabranjena, kao i interneta, osim u nekim slučajevima, uz korišćenje posebnih softverskih filtera koji ograničavaju protok na sasvim određene sadržaje. Što se upotrebe telefona tiče, ona je pripadnicima Haredi zajednice uglavnom dozvoljena, ali bez ijedne dodatne usluge koje savremena mobilna telefonija omogućava. Stoga i telekomunikacione kompanije u Izraelu na tržištu nude tzv. „košer telefone“, koji nemaju mogućnost pristupa internetu, niti slanja SMS poruka. Jedan od načina kako bi se problem nedovoljne informisanosti unutar ove populacije prevazišao jeste uspostavljanje tzv. „vrućih linija“, odnosno govornih automata koji telefonskim putem saopštavaju najnovije vesti iz oblasti politike, društva i ekonomije.
Ovakvi podaci govore o nužnosti rešavanja problema integracije Haredi zajednica u šire društvene okvire, a ključ bi se morao tražiti pre svega u sferi obrazovanja. Mnoge inicijative prethodnih vlada koje su išle u pravcu standardizovanja školskih programa nisu do kraja realizovane zbog otpora političkih partija koje predstavljaju ultra-ortodoksne zajednice, a dodatni kursevi koji se nude ne postižu dovoljno dobre rezultate. Pored veoma visoke stope siromaštva unutar Haredi zajednice, proizvod ovakvog stanja su i gubitci izraelske države koji se mere milijardama dolara svake godine. Visoke stope priraštaja i sve veći udeo haredima u populaciji Izraela čine rešavanje ovog problem krajnje urgentnim.
Služenje vojnog roka
Ključni problem povezan sa statusom Haredi zajednice, a koji već decenijama podgreva sve intenzivniju političku debatu u Izraelu jeste praktično izuzeće haredima od obaveze služenja vojnog roka. Naime, u jevrejskoj državi postoji opšta obaveza služenja vojnog roka u trajanju od tri godine za muškarce i dve godine za žene, uz obavezu odazivanja na prilično česte vojne vežbe do 50. godine života. Od ove obaveze su iz razumljivih razloga izuzeti izraelski Arapi, ali vojni rok ne služi ni najveći deo pripadnika Haredi zajednice. Razlog za to leži u principu hebrejskog naziva Torato Umanuto (izučavanje Tore je dužnost), koji je deo šireg aranžmana pozantog kao Status kvo, zaključenog još tokom trajanja Izraelskog rata za nezavisnost između osnivača jevrejske države Davida Ben Guriona i predstavnika Haredi zajednice. Imajući u vidu već pojašnjenu suzdržanost, pa i opoziciju ultra-ortodoksnih Jevreja prema idejama cionizma, Ben Gurion je želeo da napravi pozitivan iskorak prema njima i spreči unutar-jevrejski sukob u vremenu stvaranja nove jevrejske države. Tom prilikom je prvi premijer Izraela prihvatio da šabat (subota) postane zvanično neradni dan u novoj državi, da se u javnim kuhinjama priprema košer hrana, te široku autonomiju škola Haredi zajednice unutar obrazovnog sistema.
No, najvažnija po daljim posledicama se pokazala odredba dogovora po kojoj su učenici verskih škola Haredi zajednice mogli odlagati služenje vojnog roka dokle god je njihovo glavno zanimanje bilo izučavanje Tore. Pošto je izučavanje verskih knjiga inače glavna okupacija haredima tokom života, u praksi se gotovo niko od pripadnika te zajednice uopšte nije odazivao vojnoj obavezi. U vreme kada je dogovor postignut, on nije imao posebno širok opseg primene, pošto je Haredi zajednica 1948. u Izraelu bila prilično malobrojna, te se izuzeće u prvi mah odnosilo na svega 400 pojedinaca. I 20 godina nakon osnivanja države, broj haredima izuzetih od regrutacije je tek duplo veći, oko 800 potencijalnih regruta. Međutim, u decenijama koje su sledile, broj pripadnika Haredi zajednice je progresivno rastao, tako da se danas broj mladih haredima koji izbegavaju služenje vojnog roka meri desetinama hiljada, a 2012. godine su činili 15% od ukupnog broja potencijalnih regruta.
Ovakva situacija proizvodi oštre društvene tenzije i otpor značajnog broja sekularnih i religozno-cionističkih građana, koji smatraju da teret odbrane države, koji podrazumeva i rizik života, nije ravnomerno raspoređen. Sa druge strane, pripadnici Haredi zajednice smatraju da su izučavanje Tore i svakodnevna molitva kojom se priziva naklonost Gospoda barem jednako važni za sigurnost jevrejske nacije kao i vojna služba, te se sa njihove strane neretko može čuti kako učenici verskih škola čine posebnu „molitvenu diviziju“. Kao poseban argument protiv služenja vojnog roka, haredimi navode to što u Odbrambenim snagama Izraela (IDF) služe i muškarci i žene, i to obično u mešovitim jedinicima, što po njihovom sudu armiju čini leglom promiskuiteta.
Ipak, postoje programi kojima se pokušava pospešiti regrutacija među mladićima iz Haredi zajednice. Još 1999. godine u okviru IDF je formiran 97. Neca Jehuda bataljon, koji je isprva imao svega 30 pripadnika. Vojnicima koji se dobrovoljno prijave za službu u ovoj jedinici je omogućeno vreme za svakodnevnu molitvu, ishrana je prilagođena strogim pravilima Haredi zajednice, a jedine žene kojima je dozvoljen pristup kasarnama u kojima su smešteni su supruge vojnika i oficira. Bataljon je do današnjih dana dostigao punu popunjenost od oko 1.000 pripadnika i funkcioniše kao regularna borbena jedinica IDF. Pored toga, 2007. je pokrenut Šahar program, koji mladićima iz Haredi zajednice omogućava služenje vojnog roka u trajanju od godinu i po dana, od čega prvih šest meseci isključivo uče engleski jezik, matematiku i tehničke discipline, nakon čega prelaze u službu tehničkih i obaveštajnih jedinica IDF. Program je osmišljen kako bi se pored samog odsluženja vojnog roka mladih haredimima olakšao i pristup tržištu rada u kasnijem životu. Međutim, dometi ovih programa nisu veliki, budući da ipak obuhvataju relativno mali broj haredima, nisu otvoreni za žene, te da se za služenje u njima mahom prijavljuju pripadnici Hardali pokreta, najumerenijeg unutar široke Haredi zajednice.
Od 1999. godine traju pokušaji različitih vlada Izraela da promenama zakonskih okvira i ukinu ili bar relativizuju izuzeće haredima od služenja vojnog roka po Torato Umanuto principu. Međutim, svaki pokušaj te vrste je do sada doživljavao neuspeh, kako zbog značajne snage političkih stranaka koje zastupaju Haredi zajednicu u Knesetu, tako i zbog sposobnosti zajednice da na ulice izvede ogroman broj ljudi. Neki od predvodnika ultra-ortodoksnog pokreta su čak pretili masovnim iseljavanjem haredima iz Izraela, a zabeleženi su i slučajevi fizičkih napada na one mladiće koji su odlučili da se odazovu regrutaciji.
Pitanje poštovanja Torato Umanuto principa veoma oštro deli političku scenu Izraela i više puta je tokom poslednjih 20 godina uvodilo vladajuće koalicije u krizu. Političke stranke Haredi zajednice poput Šasa i koalicije Ujedinjena Tora tradicionalno učestvuju u radu izraelske vlade, ali nijedan kabinet ipak ne može biti formiran bez barem nekih od stranaka koje zagovaraju striktne sekularne principe. Po žestokim zalaganjima za ukidanje izuzeća od služenja vojnog roka za haredime ističu se sekularna centristička stranka Ješ Atid Jaira Lapida i desničarski, religiozno cionistički Jevrejski Dom Naftalija Beneta (od nedavno osnivača nove stranke Nova Desnica), kao i sekularni krajnje desni Izrael Baitenu Avigdora Libermana, dok se generalno gledano za ukidanje ili relativizovanje izuzeća zalažu i sve levičarske i centrističke partije.
Opozicija premijeru Netanjahuu, koji uz period od 1996. do 1999, od 2009. već deset godina u kontinuitetu obavlja dužnost premijera u različitim koalicijama, redovno potencira pitanje izuzeća od služenja vojnog roka. Međutim, još veći problem predstavlja nejedinstvo unutar Netanjahuovih kabineta, u kojima redovno učestvuju kako ultra-ortodoksne stranke, tako i one privržene vrednostimasekularizma i religioznog cionizma. Velike krize zbog podela po ovom pitanju izbijale su 2012. i 2018. godine, a kao što smo pisali u prethodnom tekstu, upravo neslaganje oko izuzeća haredima od služenja vojnog roka je bilo jedan od ključnih razloga za raspisivanje vanrednih izbora koncem prošle godine[4]. Polovično rešenje koje je ponudio Netanjahu, koje je predviđalo ukidanje opšteg izuzeća od služenja vojnog roka za učenike verskih škola, uz ostanak izuzeća za one koji imaju dobar školski uspeh, nije zadovoljilo niti ultra-ortodoksnu zajednicu, niti njima suprotstavljene političke partije u njegovom kabinetu.
U izbornoj kampanji koja se trenutno vodi za vanredne parlamentarne izbore zakazane za 9. april pitanje Torato Umanuto principa ima važno mesto i bitno će uticati na pozicioniranje političkih snaga kako uoči samih izbora, tako i u postizbornom procesu tokom pregovora o formiranju nove vlade. Premijer Benjamin Netanjahu i njegov Likud se nalaze pred velikim izazovom, budući da su se dve najveće opozicione partije Ješ Atid i Hosen L’Izrael u zadnjem času ujedinile na zajedničku „plavo-belu“ listu, pojačanu istaknutim pojedincima. Sva istraživanja javnog mnjenja im daju značajnu prednost u odnosu na Likud, ali ipak daleko manji broj mandata od onog koji je neophodan za samostalno formiranje većine u Knesetu. Partije Šas i članice Ujedinjene Tore su se već unapred izjasnile da ni u kom slučaju neće stupati u koaliciju sa listom na kojoj se nalazi Ješ Atid Jaira Lapida, zbog njegovih krajnje sekularnih stavova i zalaganja za ukidanje izuzeća od regrutacije za pripadnike zajednice koju predstavljaju, što će „plavo-belima“ čak i u slučaju pobede znatno otežati mogućnost formiranja vladajući koalicije, budući da i ostali tradicionalni partneri poput Naftalija Beneta i Avigdora Libermana stoje čvrsto uz Netanjahua. Ipak, nadu Gancu i Lapidu ulivaju policijsko-pravosudni procesi protiv Netanjahua, kao i značajno nezadovoljstvo radom premijera unutar samog Likuda, koje se ogleda uspehom njegovih protivnika na primarnim izborima, tako da njihov plan za preuzimanje vlasti predviđa koalicionu saradnju sa Likudom u „post-Netanjahuovskoj fazi“ ili sa nekom grupom poslanika izabranih na listi Likuda.
Imajući u vidu sve prethodno navedeno, jasno je da će pitanje pune integracije Haredi zajednice u društvene i ekonomske tokove Izraela, a pre svega problem izuzeća od služenja vojnog roka, još dugo opterećivati političke tokove u jevrejskoj državi. Međutim, sve značajniji udeo haredima u ukupnom stanovništvu Izraela čini da vreme za rešavanje ovog problema ubrzano ističe, tako da će se on izvesno naći visoko na listi prioriteta nove vlade koja će biti formirana nakon aprilskih izbora.
- Kada su u pitanju Litvaci ili Litvanski Jevreji, misli se na one pripadnike jevrejske Aškenazi zajednice koje poreklo veže za prostore istočne evrope, odnosno nekadašnju teritoriju Poljsko-litvanske rečpospolite (komonvelta) koja se prostirala od Baltičkog do Crnog mora, dakle znatno veću o odnosu na današnju Litvaniju. Nekada se Jevreji poreklom sa severnog dela ovog područja nazivaju Litvanskim, a sa južnog Galicijskim Jevrejima. ↑
- Mizrahi je naziv za one Jevreje koje porodično poreklo veže za prostore Bliskog istoka, odnosno dominantno islamskog sveta u širem smislu, dok Sefardi vuku poreklo sa Pirinejskog poluostrva. ↑